pdl8

berga (1814—1890). Jego monografie regionalne, ukazujące się w latach 1866—1910, złożyły się na monumentalne dzieło ludoznawcze pt. „Lud, jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce“. Dzieło to jest skarbnicą wiadomości o polskiej kulturze ludowej XIX w.

Do połowy XIX w. badacze kultury ludowej stali na stanowisku, iż w ówczesnych wierzeniach demonicznych, jak również w folklorze zbiorowości wiejskich zachowały się liczne elementy przedchrześcijańskiej religii Słowian. Dopiero R. Berwiński, w „Studiach o literaturze ludowej ze stanowiska historycznego i naukowego" (Poznań 1854), zwrócił uwagę na fakt, iż dawne wierzenia demoniczne ulec musiały bardzo silnym przeobrażeniom, m.in. pod wpływem oddziaływania chrześcijańskiej doktryny o diable i piekle. Wobec czego ich obecny kształt bardzo odległy jest od dawnego pierwowzoru. Pogląd R. Berwińskiego stanowił przeciwstawienie się modnym podówczas koncepcjom odtwarzania obrazu dawnych wierzeń słowiańskich na podstawie aktualnej demonologii ludowej. Stanowisko to, aczkolwiek słuszne, uwzględniało tylko jedną stronę zagadnienia, a mianowicie wpływ doktryny chrześcijańskiej na przeobrażenia w sferze demonologii ludowej. Natomiast R. Berwiński nie dostrzegał drugiej strony zjawiska, a mianowicie wpływu dawnych wierzeń słowiańskich na kształtowanie się regionalnych form lu-dowo-chrześcijańskich wyobrażeń demonicznych.

Pod koniec XIX w. powstały także specjalistyczne periodyki naukowe, jak „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej" (1877), „Wisła" (1887), „Lud" (1895) oraz „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne" (1896). Na ich łamach zamieszczane były liczne rozprawy i artykuły z zakresu wierzeń ludowych, a dotyczyły one zwłaszcza kwestii magii, czaro-wnictwa, znachorstwa, animizmu i demonologii. Publikacje etnograficzne poświęcone zagadnieniom wierzeń ludowych, jakie ukazywały się do początków XX w., można ująć w dwie zasadnicze grupy, a mianowicie:

1.    Rozprawy i artykuły o charakterze przyczynkarskim, w których określone wątki wierzeń ludowych podejmowane były bądź w aspekcie ogólnopoz-nawczym, bądź też pod względem zasadności ich funkcjonowania — zwłaszcza w kategoriach aksjologicznych — w życiu określonych społeczności wiejskich. Np. J. Czyżewicza „Trzy formuły zamawiań" („Lud" 1902), R. Goyskiego „Pierwszy grzmot" („Lud" 1908) czy M. Kucza „Głaz czartowski" („Wisła" 1901).

2.    Pierwsze opracowania monograficzne o charakterze ogólnym — szersze pod względem zakresu tematycznego — powstałe na podstawie uprzednio zebranego materiału faktograficznego z terenu określonej miejscowości czy niejednokrotnie nawet i regionu. W opracowaniach tych problematyka wierzeń ludowych stanowiła tylko jeden z elementów i tym samym podporządko-

31