Obrazr7

432 Rozdział xn

prelacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania odpowiedzi na postawione przez badacza pytania (Nowak 1985). Podobne stanowisko prezentuje T. Tomaszewski (1963), który określa metodę naukową jako zespół czynności, które należy wykonać, i procesów, które muszą się odbyć, aby można było uzyskać uzasadnione i sprawdzone twierdzenie o badanych faktach. Określenie to odnosi się oczywiście do metod stosowanych w psychologii, których celem jest „szeroko rozumiany sposób zdobywania informacji" (Janowski 1985), zaś

przedmiotem współczesnych badań psychologicznych jest ludzkie zachowanie się: zadanie tych badań polega na opisaniu obiektywnych faktów występujących w zachowaniu się, dokonaniu ich klasyfikacji, wykryciu kierujących nimi mechanizmów psychicznych oraz określeniu ich przystosowawczej funkcji w regulacji wzajemnych stosunków zachodzących między organizmem a środowiskiem (Skórny 1974).

Z podanego powyżej opisu przedmiotu badań psychologicznych wynika, że w badaniach psychologicznych preferuje się metody obiektywne (pośrednie) umożliwiające rejestrację zewnętrznych przejawów procesów i właściwości psychicznych, a nie metody subiektywne badające bezpośrednio opisywane relacje z przeżyć psychicznych osób, w których świadomości powstały.

Prócz wymienionego wyżej podziału metod na pośrednie i bezpośrednie spotyka się często w psychologii jeszcze inny podział na metody specyficzne i niespecyficzne. Specyficznymi nazywamy takie metody, które są stosowane tylko w psychologii, ajeśli nawet stosują je inne nauki, to zostały one do nich z psychologii przeniesione. Natomiast niespecyficznymi nazywamy takie metody, które są specyficzne dla jakiejś innej nauki i tylko przeniesione do psychologii, ale też takie, które są stosowane w wielu rozmaitych naukach.

Jednocześnie w rozważaniach metodologicznych pojawiają się obok pojęcia „metoda psychologiczna" takie terminy, jak „technika" czy „narzędzie". Nie wdając się w rozważania i spory teoretyczne można przyjąć za Babską (1986) i Janowskim (1985) oraz prezentującym podobny punkt widzenia Nowakiem (1985), że metoda to szeroki sposób zdobywania informacji przez wykonanie wielu czynności w celu poznania zjawiska, które chcemy zbadać, zaś techniką będzie rodzaj zastosowania metody (np. w ramach metody obserwacji będziemy stosować technikę obserwacji fotograficznej). Natomiast za narzędzie badawcze będziemy uważali konkretne zastosowanie techniki (np. arkusz obserwacji kategoryzowanej wraz z instrukcją oraz zestawem kategorii przewidzianych do rejestrowania obserwowanych zjawisk).

Abstrahując od przedstawionych powyżej nie zawsze precyzyjnych podziałów metod psychologicznych, można wymienić podstawowe metody znajdujące zastosowanie w pracy psychologa, ze szczególnym uwzględnienie tych, które są przydatne w pracy nauczyciela i mogą być przez niego stosowane. Należy pamiętać, że warunkiem uzyskania rzetelnych danych jest przygotowanie teoretyczne, opanowanie zasad konkretnych czynności badawczych. Kierowanie się intuicją i nieprzestrzeganie wymogów metodologicznych może przynieść więcej szkody niż pożytku, a postawiona przez nauczyciela wstępna diagnoza nie będzie miała w tym wypadku wartości psychologicznej. Równocześnie nauczyciel powinien umieć powiązać swoją wiedzę z zakresu psychologicznych prawidłowości rozwoju dziecka z przygotowaniem metodologicznym. Tylko wtedy możliwe jest wszechstronne poznanie dziecka i można przewidzieć, jak zachowa się ono w danej sytuacji. Można również poznać jego możliwości intelektualne, zdolności, zainteresowania, jak też przewidzieć zachowanie się dziecka w sytuacjach trudnych.

Metody psychologiczne pozwolą również na zbadanie środowiska rodzinnego oraz roli, jaką dziecko pełni w rodzinie. Równocześnie dokonać można analizy zachowania jednostki i jej pozycji na tle grupy klasowej.

Wśród psychologicznych metod badawczych, takich jak metoda obserwacji, metoda eksperymentu (laboratoryjnego i naturalnego), wywiad, metoda analizy wytworów oraz metoda testów, szczególnie polecane do stosowania przez nauczycieli w celu poznania psychiki dziecka i jej uwarunkowań są: metoda obserwacji, wywiadu, eksperymentu naturalnego oraz analizy wytworów, a dla zbadania pozycji dziecka na tle grupy klasowej — metoda socjometryczna.

W dalszym ciągu tego rozdziału dokonany zostanie przegląd wymienionych powyżej metod ze szczególnym uwzględnieniem tych, którymi winni być zainteresowani ^nauczyciele-wychowawcy.

2.1. Obserwacja

Jej istotną cechą jest nie ingerowanie w przebieg badanych zjawisk, a ograniczenie się tylko do rejestrowania ich naturalnego przebiegu. Polega na planowym, świadomym i celowym spostrzeganiu zachowania się jednostki, a następnie opracowaniu uzyskanego materiału. Każdy obserwator musi zadać sobie pytanie, w jakim celu ma zastosować metodę obserwacji oraz jakie zachowania będą przez niego rejestrowane. Jakkolwiek metoda ta wydaje się łatwa w stosowaniu, ponieważ nie wymaga organizowania specjalnych warunków ani stosowania przyrządów rejestrujących (wystarczy papier i ołówek), sam opis zachowania obserwowanego dziecka oraz jego interpretacja jest bardzo trudna. Przeprowadzając obserwację stwierdzamy, jak zachowuje się jednostka w kontekście z określoną sytuacją, a interpretując staramy się odpowiedzieć, dlaczego zachowuje się w taki, a nie inny sposób (Skomy 1974).

Aby ustrzec się różnorodnych błędów, które popełnia początkujący obserwator, oraz wykorzystać ją dla dokładniejszego poznania psychiki dziecka, musi on uwzględnić wiele zasad, które mogą być pomocne przy jej praktycznym zastosowaniu. Obserwacja powinna:

1. Zmierzać do dokładniejszego poznania dziecka w celu dopomoźcnia mu w przezwyciężaniu różnych trudności i konfliktów życiowych oraz nadania właściwego kierunku jego rozwojowi — prowadzący obserwację nauczyciel powinien pamiętać, że poznaje dziecko po to, by mu pomóc i skuteczniej pokierować jego rozwojem;