Obraz (758)

44 I. zakres i kierunki współczesnych badań literackich

znalazły się już znacznie wcześniej w^T pracach 'krytycznych B. Białdbłockiego, L. Winiarskiego, St. Brzozowskiego, K. Kel-les-Krauza. Szerzej i konsekwentniej podjęli je w latach trzydziestych A. Stawar, I. Fik, St. Baczyński, D. Hopemsztanh, ulegając jednak (w różnym stopniu) błędom zwulgaryzowanego socjologizmu.

W okresie pierwszego powojennego dziesięciolecia literaturoznawstwo marksistowskie powtórzyło dwie pierwsze fazy wyodrębnione poprzednio w historii radzieckiej nauki o literaturze; 'powtórzyło je oczywiście z pewnymi modyfikacjami (silny wpływ koncepcji Lukacsa), w tempie przyśpieszonym, po części — synchronicznie ⁶⁴.

Około roku 1955 rozpoczął się w atmosferze życia ideologicznego i kulturalnego proces zasadniczych zmian, które przekształciły gruntownie również wewnętrzną sytuację wiedzy o literaturze. Przede wszyśtkim więc usunięte zostały dotychczasowe ograniczenia swobody wypowiedzi naukowych, zarówno podmiotowe, jak i przedmiotowe, tzn. zarówno te, które utrudniały działalność naukową przedstawicieli metod niemar-ksistowskich, jak i te, które Skazywały na niepamięć określone nazwiska literackie i zabraniały omawiania określonych problemów. Zarówno dla zwolenników, jak i dla niemarksistów metoda i teoria marksistowska przestały być zbiorem twierdzeń dogmatycznych i guasi-dogmatycznych. Przez twierdzenia qua-si-dogmatyczne rozumiemy tu tezy i oceny traktowane przez samych autorów jako dyskusyjne, prowizoryczne, niekiedy wypowiadane w trybie eseistycznym, ze świadomym wyjaskrawieniem, w formie paradoksalnej i przekornej; wskutek ówczesnej mechaniki życia naukowego przekształcały się one jednak, wbrew intencjom autorów, w twierdzenia bezspornie obowiązujące, powielane w wykładach, podręcznikach i pracach popularnych.

Zerwano również z uproszczonym wartościowaniem i hie-

⁶⁴ Najważniejsze sformułowania teoretyczne z tego okresu znalazły się w pracach: S. Żółkiewski, Stare i nowe literaturoznawstwo; H. Markiewicz, Materializm historyczny a nauka o literaturze, „Zeszyty Wrocławskie” 1949 z. 3/4; tenże, O marksistowskiej teorii literatury, Wrocław 1952; prace zbiorowe: O sytuacji w historii literatury polskiej, Warszawa 1951 (tu m. in. J. Kott, Miara postępowości w historii literatury); Tezy Stalina o języku a metodologia badań literackich, Wrocław 1952 (tu ro. in. K. Wyka, O powodach trwałości dzieła sztuki).

rarchizowaniem dzieł literackich przy pomocy kryteriów takich, jak tematyka społeczna, stopień zbliżenia do ideologii rewolucyjnej, werystyczna budowa świata przedstawionego, przystępność środków artystycznych. Zaprzestano fetyszyzo-wać wieloznaczną „ludowość”, a ignorować rzeczywiste powiązania z literaturą europejską. Nie wyrzekając się tezy o ideologicznym charakterze literatury — przeniesiono główne zainteresowania na swoistość sposobów, jakimi ideologia manifestuje się w literaturze. Uznano ponadklasowy, ogólnonarodowy bądź pozaideologiczny charakter niektórych składników procesu historycznoliterackiego i doceniano ich doniosłość. Wybór i akceptacja tradycyj narodowych stały się w związku z tym znacznie szersze i bardziej pogłębione.

Odrzucono wreszcie szkodliwe złudzenie, że założenia materializmu dialektycznego i historycznego determinują jednoznacznie cały system twierdzeń marksistowskich teorii literatury, że twierdzenia te niejako apriorycznie muszą być przeciwstawne twierdzeniom teorii niemarksistowskich, że wreszcie problemy wysuwane przez kierunki niemarksistowskie są przeważnie problemami pozornymi i prawie zawsze — rozwiązywanymi fałszywie.

Przyjęcie tej postawy „otwartej” wytworzyło, zwłaszcza wśród młodszych badaczy, żywe, choć nie zawsze (krytyczne, zainteresowanie problemami i metodami niemarksistowskimi, głównie formalizmem i strukturalizmem rosyjsko-czechosłowa-dłriem OTaz kierunkiem analitycznym. Atrakcyjność naukową zachowały również w pewnej mierze prace Ingardena, teraz 'wznowione lub dopiero przełożone na język polski. Ze szczególną uwagą śledzone są nowe osiągnięcia radzieckiej nauki o literaturze, a także prace zachodnie powstałe z inspiracji marksistowskiej. Zainteresowania te zwracają się wreszcie 'ku propozycjom teoretycznym innych nauk, zwłaszcza teorii informacji, semiotyki, lingwistyki i antropologii strukturalnej.

W kontakcie z wymienionymi poprzednio kierunkami badawczymi zarysowało się u nas, zarówno w wypowiedziach metodologicznych (autorowie ich są w odpowiednich miejscach wymienieni), jak i w praktyce, kilka różnych tendencji badawczych; uwyraźniając ich odrębność, typizując, można by