P1030273

z pomocy społecznej oznaczało pozbawienie pewnych praw poli-tycznych i/lub obywatelskich. Dzisiąj od „biednych” nie wymaga się już, aby formalnie zostali pozbawieni praw politycznych i obywatelskich w zamian za uzyskiwaną pomoc społeczną. Niemniej jednak ubóstwo oraz korzystanie z pomocy społecznej wciąż może oznaczać, iż prawa te są w praktyce zagrożone. Osoby bezdomne, bez stałego zameldowania, nie mogą na przykład głosować, chyba że zastosuje się odpowiednie kryteria, jak ma to miejsce we Francji (Choffe, 2001; Dean, 1999). Jak zostało zauważone wcześniej, dla Ehrenx*eich zrzeczenie się „podstawowych praw obywatelskich” było najbardziej obraźliwym aspektem pracy za niskie stawki, ponieważ pracownicy byli obiektem działań wyrażających „rutynowy braku szacunku”, takich jak przeszukiwanie toreb czy przeprowadzanie testów na obecność narkotyków (2001: 208-9). W badaniu autorstwa Gillioma dotyczącym coraz bardziej wyszukanych i rozbudowanych technik inwigilacji ze strony amerykańskich instytucji pomocy społecznej, kobieta, z którą rozmawiał, najczęściej koncentrowała się na „upokorzeniu oraz udręczeniu związanym z ciągłym monitorowaniem” (2001: 67).⁴

Gilliom twierdzi, że „śledztwa” prowadzone w ramach opieki społecznej generalnie zamierzone były jako te, które „w niewielkim stopniu zważają na kwestie godności klienta” (2001:

14). Pełne godności i szacunku traktowanie osób korzystających z pomocy społecznej zostało uznane za „proceduralne” prawo obywatelskie, które raczej reguluje „proces” aniżeli „rezultat”. Prawa proceduralne stanowią swego rodzaju „hybrydę pomiędzy prawami obywatelskimi a politycznymi” (Coote, 1992: 9). Obejmują one także dostęp do usług oraz dostępność zrozumiałych informacji, co może mieć zasadnicze znaczenie, jeśli chodzi o zapełnienie luki między prawami formalnymi a tymi, wobec których de facto stają grupy znajdujące się w upośledzonym położeniu (Goetz i Gaventa, 2001). Na przykład formularze służące do ubiegania się o świadczenia zależne od stanu majątkowego mogą być niezwykle skomplikowane, co przyczynia się do ich niepełnego wykorzystania, zważywszy na fakt, że potencjalni beneficjenci będą prawdopodobnie nadreprezentowani wśród osob o niskich umiejętnościach czytania, które cechuje „analfabetyzm

dokumentowy" (OECD, 2000). W epoce cyfrowej brak umiejętności pozwaląjących na dostęp do technologii informacyjnych oraz komunikacyjnych również ma konsekwencje dla obywatelstwa (Warschauer, 2003).

Partycypacja obywatelska

Prawa obywatelskie wynikąją z członkostwa w konkretnym społeczeństwie. Podczas pierwszego Europejskiego Spotkania Obywateli Żyjących w Ubóstwie, które odbyło się w 2001 roku, „uczestnicy podkreślili, że są przede wszystkim „obywatelami”, a dopiero potem „osobami doświadczającymi biedy". Obywatelstwo jest czymś, do czego wszyscy wysuwamy roszczenia i oznacza „bycie częścią głównego nurtu społeczeństwa| (EAPN, 2003: 4, podkreślenie w oryginale). „Bycie częścią głównego nurtu społeczeństwa” pociąga za sobą partycypację w jego sferach społecznych, ekonomicznych, politycznych, obywatelskich oraz kulturalnych. Ubóstwo utrudnia taką partycypację i może doprowadzić do obywatelstwa drugiej kategorii. Deklaracja Amsterdamska na temat Jakości Społecznej Europy, podpisana przez ponad 800 badaczy społecznych, stwierdza, iż:

„aby móc uczestniczyć, obywatele muszą mieć dostęp do zadowalającego poziomu bezpieczeństwa ekonomicznego oraz inkluzji społecznej, żyć w spójnych wspólnotach, a także mieć swobodę rozwyania pełni swojego potencjału. Innymi słowy, jakość społeczna zależy od stopnia, w jakim wszyscy mieszkańcy Europy korzystają z obywatelstwa ekonomicznego, społecznego oraz politycznego” (www.socialquality.nl/declaration/htm).

W Deklaracji przedstawiono dalej listę dających się wprowadzić w życie praw, które są niezbędne do partycypacji oraz osiągnięcia jakości społecznej. Jednak dzisiejsze wypowiedzi rządowe na temat obywatelstwa bardziej podkreślają obowiązki -w szczególności obowiązki pracy - aniżeli prawa. „Prawa tylko za obowiązki” to główna zasada polityki „trzeciej drogi” popieranej najbardziej żarliwie przez „nową” Partię Pracy (Giddens, 1999). Jednak, co uwypuklił Raport Wresinskiego, ubóstwo może osłabiać zdolność ludzi do wypełniania obowiązków obywatelskich

203