P1030227

z resztą społeczeństwa lub pewnych obszarów społecznych, z któ-rych jednostka lub grupa zostaje wykluczona. Zdaniem A.B. At-kinsona (1998) to właśnie sprawia, iż jest ono ze swej istoty relacyjne. Niektórzy, tak jak Room, przeciwstawiają temu skupianiu się na relacjach, jakie ma miejsce w przypadku wykluczenia społecznego, dystrybutywny rdzeń ubóstwa. Z kolei Bhalla i Lapeyre odrzucają taką dychotomię jako „raczej upraszczającą”, twierdząc, iż wykluczenie społeczne „odnosi się do wzajemnego oddziaływania dystrybucyjnych oraz relacyjnych problemów stosunków międzyludzkich i jest tym samym szersze niż pojęcie ubóstwa” (1999: 34, 33, podkreślenie własne). Innego spojrzenia dostarcza Sen, który twierdzi, że wartość pojęcia wykluczenia społecznego leży nie w jego nowości czy szerokim zasięgu, lecz w tym, że objaśnia ono „rolę właściwości relacyjnych w odniesieniu do deprywa-cji możliwości, a lym samym w doświadczaniu ubóstwa” (Sen, 2000a: 6). Takie skupienie się na relacjach jest ukazywane jako szczególna wartość w przypadku spojrzenia na ubóstwo z perspektywy, która koncentruje się zwłaszcza na dzieciach lub młodzieży (Morris, 2001; Ridge, 2002; Adelman i in., 2003).

Wśród relacyjnych cech wykluczenia społecznego Room wymienia m.in.: „niewystarczające uczestnictwo społeczne, brak integracji ze społeczeństwem oraz brak władzy” (1995: 5; 1999: 169). Rozważymy je po kolei. Partycypacja - zawierająca echa definicji relatywnej deprywacji autorstwa Townsenda — jest głównym elementem roboczej definicji wykluczenia społecznego, zaproponowanej przez badaczy z CASE: „jednostka jest wykluczona społecznie, jeśli nie bierze udziału w kluczowych działaniach społeczeństwa, w którym żyje” (Burchardt i in., 2002b: 30). (Niemniej jednak, w coraz bardziej zdywersyfikowanych społeczeństwach nie zawsze łatwo jest określić, jakie są owe „kluczowe działania” (Parekh, 2000)). „Eksperci wspólnotowi”, z którymi konsultowali się w tej sprawie badacze, rozumieli wykluczenie społeczne w podobny sposób, podkreślając znaczenie umiejętności komunikacyjnych dla uczestnictwa społecznego, politycznego oraz ekonomicznego (Richardson i Le Grand, 2002)⁵. Brak integracji społecznej odnosi się do wyizolowania z różnych sieci społecznych, o których była mowa wcześniej. Brak władzy na wiele sposobów stanowi esencję wykluczenia społecznego, jednak w literaturze pojawia się raczej

bardziej implicite niż explicite, być może częściowo 1 powodu jego niejasnego charakteru (Byrne, 1999).

Room analizuje też wykluczenie w kategoriach relacyjnych -jako odmowę praw społecznych lub „zakres, w jakim jednostka związana jest swoim członkostwem ze wspólnotą moralną oraz polityczną” (1995: 7). Takie rozumienie odzwierciedlają raporty Europejskiego Obserwatorium ds. Wykluczenia Społecznego, w których opracowaniu Room odgrywał zasadniczą rolę. Raporty te kładą także nacisk na znaczenie praw politycznych, obywatelskich i - szerzej - praw człowieka dla wykluczenia społecznego oraz społecznej partycypacji, co czyni wielu innych analityków, zwłaszcza jeśli chodzi o stosowanie tego terminu w odniesieniu do krajów Południa (Gore i Figueiredo, 1997; Clert, 1999). Dla Bhalla i Lapeyre’a to właśnie odmowa tych praw jest „wyróżniającą cechą” wykluczenia społecznego (1999: 34; zob. także roz. 7). Pogląd ten pobrzmiewa także na Południu w postawie ruchu „Krzyk Wykluczonych” (wywodzącym się z Brazylii), którego przedstawiciele uważają, iż pojęcie wykluczenia jest bardziej przydatne niż pojęcie biedy, gdyż odnosi się ono raczej do dostępu do praw niż dóbr (Cabannes, 2000). Na Północy odzwierciedla go pogląd grupy młodych brytyjskich niepełnosprawnych, dla których „bycie wyrzuconym poza społeczeństwo oznacza pozbawienie praw człowieka” (J. Morris, 2001: 178). Na poziomie instytucjonalnym - w konwencji dyskursu na temat współzależnych praw - w ten sposób sformułowane jest francuskie prawo przeciw wykluczeniu społecznemu (Choffe, 2001).

Innym aspektem relacyjnego rozumienia wykluczenia społecznego, o którym mówi się mniej, jest jego wymiar symboliczny (który będzie omawiany w odniesieniu do ubóstwa w późniejszych rozdziałach). „Odnosi się on do tego, jak wykluczone jednostki oraz grupy same się definiują oraz jak są definiowane przez resztę społeczeństwa” (R. Atkinson i Davoudi, 2000: 441; Choffe, 2001). Raport przygotowany przez Unię Europejską na temat pozapieniężnych wskaźników ubóstwa oraz wykluczenia społecznego obejmuje w swojej dyskusji także pewne „odniesienia symboliczne”. Wśród związanych z tym wskaźników liczne są takie, które próbują mierzyć wizerunek własnej osoby oraz tożsamość społeczną (CEC, 1998).