P1030942

180 JAN BIAŁOSTOCKI [422]

niusza, dotyczące artystów starożytnych. Ale także mówiąc o czasach sobie bliskich, Ghiberti posługiwał się motywami biograficznymi i sformułowaniami krytycznymi zaczerpniętymi z Pliniusza i innych źródeł antycznych. To, co czerpali z antycznego encyklopadysty Ghiberti i inni piszący o artystach historiografowie włoscy, były to przekazane przez Pliniusza koncepcje Xenokratesa i Durisa z Samos. Xenokrates, wybitny pisarz o sztuce, był twórcą koncepcji rozwoju artystycznego, w świetle której sztuka rozwija się jak istota żyjąca, doskonaląc się w rozmaitych zakresach. Duris był jednym z najpłodniejszych twórców *topoi\ formuł krytyki artystycznej. Jego dziełem są takie popularne później w literaturze o sztuce motywy, jak historia o Zeuksisie, malującym Helenę dla mieszkańców Crotony na podstawie studiów przeprowadzonych nad kilkoma pięknymi dziewczętami, jak motyw „spotkania wielkich twórców różnych pokoleń”, skłaniający do wiązania stosunkiem nauczyciela i ucznia wybitnych artystów (lip. Cimabuego i Giotta), jak motyw społecznego awansu artysty. Piętno myśli antycznej towarzyszyło historiografii artystycznej w głąb renesansu i baroku. Podobnie twórcze dla teorii sztuki okazały się idee Poetyki i Retoryki Arystotelesa oraz pism neoplatoników. Od Albertiego poprzez Lomazza, Belloriego do Winckelmanna dzieje teorii sztuki są oparte na recepcji idej antycznych i na dyskusji z nimi.

V W dziedzinie architektury stosunek twórców do starożytności przekształcił się w wieku XV. Florencka architektura wczesnego odrodzenia znała zasady antyczne, ale nie stosowała zespołów form antycznych, używając jedynie ich elementów. Jej stosunek do antyku był intelektualny. Racjonalizm, proporcjonalność, jasność i harmonia kompozycji były wspólne z antykiem. Elementy formalne czerpano z Witruwiusza i reliktów antycznych; zapożyczano nawet linearny płaski schemat kompozycyjny, np. tak częsty motyw łuku triumfalnego. Ogólny charakter architektury był jednak bardzo różny od antyku; była ona przede wszystkim związana z protorenesansową tradycją toskańską XII wieku (San Miniato al Monte we Florencji). Architektura Brunelleschiego daleka jest od mięsistej plastyczności, od rzeźbiarskiego charakteru monumentalnej architektury antycznej. Architekt wczesnego renesansu myślał w kategoriach ścian, r.ie kolumn, zbliżając się raczej do niektórych redakcji architektury rzymskiej niż greckiej.

Dopiero około 1500 roku sytuacja się zmieniła. Tempietto (San Piętro in Montorio, Rzym, 1502, il. 141) Bramantego w swej zasadniczej idei, w monumentalnej plastyce, w funkcjonalności kolumn i belkowania jest znacznie bliższe antykowi. I tu jednak pozostaje duży margines samodzielnej interpretacji: brak prostoty i twardości doryckiej; kolumna traci kanelury, zaciera się szorstkość kontaktu kolumny z podłożem, belkowanie rychło ustępuje gładkim fryzom lub napisowi. W swych intencjach Bra-