P1070294

zmian jednorazowych, sprowadzających się do nadania nazwy nowemu przedmiotowi na zasadzie jego podobieństwa do pierwotnego jej desyg-natu — i przesunięć, czyli przeobrażeń powolnych i stopniowych, polegających na wewnętrznej ewolucji pojęcia — podstawy nazwy.

W kategorii drugiej na szczególną uwagę zasługuje po raz pierwszy dostrzeżone zjawisko tzw. przesunięcia szeregowego (Reihenverschiebung). Heerdegen stwierdza mianowicie, że wyjście z obiegu lub przeobrażenie semantyczne jednego elementu wyzwala swoistą „reakcję łańcuchową” — serię zmian, w których -wyniku owa luka zostanie wypełniana. Na przykład łaciński czasownik dicere, o pierwotnej treści "pokazywać’, nabrał znaczenia ‘mówić’ i wyparł z tej funkcji czasownik orare, który z kolei zyskał odcień 'błagać, modlić się"

Obserwacje Heerdegena miały doniosłe znaczenie w historii semantyki, bo po raz pierwszy chyba ujawniły systemową strukturę słownictwa i kompleksowość zachodzących w nim zmian. ¹

Kształt klasyczny zyskała klasyfikacja logiczna w pracy Hermanna Paula Prinzipien der Sprachgeschichte ^,8. Obejmuje ona trzy zasadnicze kategorie zmian:

3) zwężenie znaczenia (np. poi. pątnik — pierwotnie ‘podróżnik’, potem podróżnik wędrujący do miejsc świętych’),

2)    rozszerzenie znaczenia (np. poi. robota — pierwotnie ‘praca niewolnicza’, później ‘praca wszelkiego rodzaju’),

3)    przeniesienie znaczenia (np. poi. guz 'narośl na ciele’ i wtórnie 'zapięcie').

Podział Paula dodatkowo uściślili inni badacze. W książce A. Darme-stetera ** wydzielone zostały dwie kategorie nadrzędne wobec klas Paulo wskich:

1)    zmiana w tej samej sferze znaczeniowej: a) zwężenie znaczenia; b) rozszerzenie znaczenia;

2)    przesunięcie między różnymi sferami znaczeniowymi: a) na zasadzie podobieństwa (metafora), b) na zasadzie styczności (metonimia).

Modyfikację schematu Paula stanowią też polskie propozycje klasyfikacji zmian znaczeniowych, np. układ Jana Loda²⁰, a w szczególności podział Zenona Klemensiewicza ²¹, który wyróżnia:

1) przeniesienia nazwy w obrębie sfery zmysłowej, np. główka (dziecka) i główka (szpilki),

“ Halle 1880.

** La vxe des mott łludiie dans leurs signijications, Paru 1883. ^m Gramatyka polsko, Lwów 1922, o. II. Słowotwórstwo (1925). ” „Język Polski" I, s. 25—88.    ^4^- #UJ .

2)    przeniesienia nazwy w obrębie sfery umysłowej (np. duma, pierw, 'myślenie, rozmyślanie’, później 'wygórowane mniemanie o sctóe),

3)    przeniesienia nazwy ze sfery zmysłowej do umysłowej (np. karbować 'robić na czymś nacięcia!, następnie zaś 'zapamiętywać, utrwalać sobie w pamięci’, por. zakorbuj to sobie),

4)    przeniesienia nazwy ze sfery umysłowej do zmysłowej, np. poczet, pierw, 'rachunek, liczenie’, później — 'orszak zbrojny’.

Klasyfikacja Paula zyskała znaczną popularność i do dziś jest stosowana w ujęciach podręcznikowych (np. w kursach językoznawstwa ogólnego, zarysach leksykologii itp.). Jej zaletą jest przejrzystość i prostota, zawarcie w trzech kategoriach całej różnorodności przykładów przesunięć znaczeniowych. Ale cechy te, stanowiące o przydatności dydaktycznej schematu Paula, budziły jednocześnie zastrzeżenia z punktu widzenia ścisłości opisu naukowego. Krytycy Paula zarzucali jego układowi schematyzm, sztuczne łączenie w jednej klasie zjawisk jakościowo różnych. Podstawę -jego klasyfikacji atakowano jako niejęzykoznawczą, zaczerpniętą z innej -dziedziny wiedzy — logiki. Zasadniczy jednak zarzut dotyczył czysto wynikowego ujmowania przez Paula istoty zznian znaczeniowych, tj. konstatacji ach rezultatów, bez wnikania w mechanizm procesu, jego przebieg i podłoże. Jan Rozwadowski pisał o układzie Paula: „Logiczna klasyfikacja nie objaśnia w ogóle nic, daje tylko podział, mniej lub bardziej zupełny, oparty jednak na momentach (...) obcych samym zjawiskom (—). W gruncie rzeczy nawet jako podział nie ma klasyfikacja logiczna wartości, bo da się w mą wtłoczyć zawsze tylko część zjawisk językowych” **.

W początkach XX w. mnożą się próby wprowadzenia do klasyfikacji zmian znaczeniowych takich kategorii, których nie zdołał objąć podział Paula. Istotną rolę w historii semantyki odegrała praca Karola Jaberga Pejorative Bedeutungsentwicklung im Franzósischen ”, w której zostały zaprezentowane dwie nowe klasy przeobrażeń semantycznych: melioracja (polepszenie) znaczenia i jego degradacja (pogorszenie).

Jako próba ogólnej klasyfikacji zmian znaczeniowych propozycja Jaberga była jeszcze bardziej zawodna, niezdolna objąć większości ich typowych przykładów. Ponadto charakteryzowało ją to samo ujęcie czysto wynikowe, które stanowiło słabą stronę koncepcji logicznych. Ale w okresie jej opublikowania, tj. w pierwszych latach XX wieku, następuje już w badaniach nad zmianami semantycznymi znamienny zwrot: ożywiają się zainteresowania ich genezą. Uwaga badaczy koncentruje się teraz na śledzeniu ich uwarunkowań materialnych, społecznych i psychologicznych. ^{2 1}

15

1

„Żeitschnft fur romanische Pbilologie", 1901, 1903, 1905.

2

** Semazjologia. „Eos” IX, s. 20.