P1070563 (2)

kach modyfikacja barwy uczuciowej lub stylowej jest tylko następstwem odniesienia wyrazu do innych realiów, przez daną społeczność językową ocenianych niżej (lub wyżej — w wypadku melioracji). O pogorszeniu treści wyrazu można mówić i wtedy, gdy w nowym użyciu zachowuje on wprawdzie charakter neutralny stylistycznie i emocjonalnie, ale oznacza realia uznane za gorsze, mniej ważne, mniejsze niż jego pierwotny desyg-nat. Można byłoby zatem wyróżnić trzy typy zmian degradacyjnyeh i melioracyjnych:

1)    „czyste” zmiany barwy emocjonalnej lub stylowej,

2)    „czyste” zmiany wartości logicznej,

3)    zmiany mieszane: jednoczesne przeobrażenia wartości logicznej i barwy wyrazu.

Za przykład procesu pierwszego rodzaju mogą posłużyć dzieje czasownika jmdać. Zachował on od czasów staropolskich bez zmian swoje tradycyjne znaczenie "mówić, rozmawiać', jest dziś jednak słowem typowo potocznym, nawet nieco trywialnym, nie może być użyty w kontekstach bardziej oficjalnych, podniosłych itp. O braku ograniczeń tego rodzaju w starszej polszczyźnie świadczą bardzo dobitnie cytaty z tekstów religijnych: „Mojżesz, gdy z Bogiem gadał, jego oblicze widzieć chciał” (tekst powstał ok. r. 1500, Sł. Stp.); „Żydzi mieli gadanie o wierze z Sylwestrem”. Sk. Dz. 181, L. Niełatwo jest ustalić, kiedy dokonała się owa zmiana wartości stylistycznej wyrazu. Z całą pewmością nie w XVI w., bo gadać pojawia się nadal w tekstach o tematyce i stylizacji podniosłej (np. „Kazimierz, gadając się (...) z biskupy o nieśmiertelności duszy, umarł” — zdanie z Kroniki Litewskiej Stryjkowskiego, s. 203, L). Ważne jest świadectwo z przełomu XVIII i XIX w. — komentarz, którym hasło gadać opatruje w swym słowniku Linde: „mówić, rozmawiać, wszelako zawsze mniej poważnie używa się gadać niż mówić". Wydaje się jednak, że był to dopiero zarys tendencji do stylistycznego zróżnicowania obu synonimów, skoro co najmniej do połowy XIX w. gadać nadal może być składnikiem stylizacji podniosłej, np. w III cz. „Dziadów”: „Ja, proch, będę z Panem gadał”. (A. Mickiewicz, Dzieła, t. III, s. 189).

W wyniku „czystych” zmian barwy powstają synonimy zróżnicowane stylistycznie lub emocjonalnie. Przymiotniki sławny i sławetny były kiedyś jednoznaczne i mogły się wymieniać w tych samych kontekstach, np. „Miasteczko sławetne składy kupieckimi”. Biel. Hist. 291, L. Do wieku XVIII włącznie używano też wyrazu sławetny jako ceremonialnego epitetu (tak jak dziś słów szanowny, wielmożny) w środowiskach mieszczańskich, np. w odniesieniu do przedstawicieli władz miejskich, cechowych itp., por. „Wezwał (...) sławetnych starszych cechowych” Smól. W. Mieszcz.

W

140, Dor. W użyciu rzeczownikowym sławetny stał się wręcz synonimem wyrazu mieszczanin („Sławetni pili zdrowie senatorów”. Roi. Nowe 79, Dor.). Dzisiejsze ironiczne czy nawet szydercze zabarwienie wyrazu dobrze ilustruje następujący cytat: „Sławetna sprawiedliwość powersalska: za to samo zbudowane na prowokacji oskarżenie dwa razy go sądzono” Putr. Wrzes. 91, Dor.

Warto dodać, że analogiczną drogę rozwojową przebył przymiotnik osławiony — od znaczenia ‘okryty sławą^T („I osła wioń jeśm (glorifieatus sum) przed oczyma Bożyma”. BZ Is. 49, 5, Sł. Stp.) do treści 'mający nie najlepszą sławę", typowej już dla wieku XVIII: „Jeziomę raczej osławionym {przez pojedynki) niżeli sławnym miejscem zwać należy”. Kras. List. 13, Dor.

v. „Czyste” obniżenie wartości logicznej wyrazu reprezentuje z kolei ewolucja rzeczownika kałuża. W staropolszczyżnie występował on w dwóch wariantach rodzajowych: kałuża//kałuż, może już zróżnicowanych znaczeniowo, bo postać rodzaju męskiego jest notowana w znaczeniu “powódź, potop' („Kałuż wód poszedł”. Ps. Puł. Hab. 15, Sł. Stp.), którego nie zaświadczają użycia formy rodzaju żeńskiego. Oba jednak warianty miały inne niż dziś znaczenie podstawowe, mianowicie ‘duży zbiornik stojącej wody, który może mieć określoną przydatność gospodarczą; sadzawka, staw?. Ą oto typowe konteksty tego rzeczownika w dziełach szesnasto-Kwlócznych, a nawet późniejszych, osiemnastowiecznych: „Czynili kałuże k#łowieniu ryb”. 1 Leop. Jes. 19, 10, L; „Robią też po folwarkach, gdzie wody brak, kałuże, czyli stawki małe do pojenia bydła”. Switk. Bud. 356, LlpOmostem łączącym stare i współczesne użycia było znaczenie 'wody ^błotnistej^T, jak na to wskazuje budowa słowotwórcza rzeczownika (kał "błoto'¹ i przyrostek augmentatywny — uga; warto dodać, że postać ka-luga psjystępowała obocznie z formą kałuża, np. „Nieskalaną nogą przeszła kaługę.” Susz. Pieśń. 2 B b, L.). Można zatem mówić o historycznej degradacji treści wyrazij. kałuża, oznaczającego dziś małe, błotniste rozlewisko na drodze, bez żadnego znaczenia gospodarczego.

Hpbgradacja wartości logicznej nazwy nastąpiła też w rozwoju znaczeniowym wyrazu włodarz. Zgodnie ze swą strukturą słowotwórczą oznaczał on kiedyś władcę. Świadczą o tym jego zastosowania metaforyczne („Kto przystaje a przyzwala karaniu, ten jest włodarzem serca swego”. 1 Leop. -Prov. 15, 32; „Włodarzem się samego siebie nazywać pokora święta nie Popuszcza”. Pim. Kam. 345, L) oraz znaczenie pochodnej formacji zeń-

¹ Było to jeszcze na przełomie XVIII ł XIX w. podstawowe znaczenie tego wyrazu; por. „Ziemia, ten kał, to błoto szpetne, udziela z siebie te wszystkie dobra, których się od niej dopominamy”. Zab. 6, 102, L. Sam' Linde objaśnia kał jako *błoto, szlam’.

135