P1090022 (2)

wiały się Bogu znanemu ze Starego Testamentu, którego oceniano negatywnie, bo był zazdrosny i podstępny wobec ludzi. Za swego protoplastę uważali Kaina - wyznawcę prawdziwego i najwyższego Boga. któremu przeciwstawiali boga Abla - demiurga (rex mumii). zwanego też Jahwe. Wyprowadzali z tego wniosek, że Abel, służąc złemu demiutgowi, musiał zginąć, podobnie jak i na zagładę skazany jest cały materialny świat. Kwestionując dobroć demiurga, kainici kwestionowali też obowiązywał ność praw zawartych w Biblii hebrajskiej. Dlatego przypuszcza się (choć nie wszyscy tę opinię podzielają), że ich poglądy cechował skrajny antynomizm.

* • •

Samo odnalezienie odpisu tak wczesnej ewangelii apokryficznej, z której dotychczas znano zaledwie jedno lub dwa zdania , zasługuje na uwagę. Wprawdzie bodaj nic ona nie wnosi do rekonstrukcji „historycznego” Jezusa, ponieważ nie to jest jej celem, lecz powstała, aby zaprezentować, utrwalić i rozpowszechniać doktrynę bliżej nieznanego nam ugrupowania sekty kainitów, aktywnego od II wieku prawdopodobnie w rejonie północnej Afryki (m.in. w Kartaginie, o czym świadczy przekaz Tertuliana -De baptismo 1). Niemniej EwJud podejmuje polemikę z teologią wczesnego Kościoła utrwaloną w ewangeliach kanonicznych i nauczaniu obowiązującym we wspólnotach kościelnych, które do nich się odwoływały. Przez nią-jeżeli trafne jest stwierdzenie, iż jej środowiskiem powstania jest jakaś frakcja sekty kainitów - grupa ta „przemówiła własnym głosem”, dzięki czemu możemy lepiej poznać jej doktrynę. Mniej wiarygodna stała się też hipoteza niektórych współczesnych badaczy kwestionujących samo istnienie kainitów i uważających, że ich rzekome poglądy to nic innego, jak wymysł antycznych polemistów antygnostyckich³³.

THE GOSPEL OFJUDAS AND THE EARLY CHRISTIANITY AND GNOSTICISM. A RESEARCH RECONNAISSANCE

Summary

The subject ofthe aniele is the recenrly discorered and published copy of a Coptic vcrsion of an ąpocryphai Gospel ofJudas (the Greek originai was written in the middle of the II century) recovered tom The Codes Tchocos dating back to ffl-IV century. The author describcs in a synthctic way, the bisiory of its discoverv and presents the results of the research thal has gone into its edition; he pres-ents its content and gives its rough interprelation; he also defines its literary genre and the religious cirdes which gave rise to iL The author elassilies the text as belonging to the carly pseudepigraphic Gnostic writings which arose in the Cainite sect (Judaites). The discovery of the gospel authenticated ihe eustcncc of this sect which was known from the writings of some Christian heresiologists and whose ezistence was being ąuestioned by certain scholars; it providcd an insight into its doctrinc which was someumes regarded as an invention ofthe ancient anti-Gnostic polemicists. Right now, the group of Cainites Jtad spoken with its own voicc”.

^D Por. Apokryfy Nowego Testamentu, t I Ewangelie apokryficzne, cł I; Fragmenty: narodzenie I dzieciństwo Maryli Jezusa, s. £0.

” Por. BA Pcarson.Gnosticism. JudalsmandEgyptlanChrisllanity, Minneapolis 1990, s. 95-107.

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

2006

MCCLXXXIX    STUDIA RELIGIOLOGICA Z. 39

Tomasz Dekerl Instytut Religioznawstwa UJ

PROBLEM RELACJI POMIĘDZY SZATANEM A APOSTAZJĄ U IRENEUSZA Z LYONU

Kategoria apostazji odgrywa w pismach Ireneusza z Lyonu dość frapującą rolę. Z jednej strony, nie jest na tyle charakterystyczna, aby zwróciła większą uwagę interpretatorów^{1 2}, z drugiej jednak wydaje się, że stanowi u tego teologa jedno z kluczowych określeń dla opisu powstania i istoty zła. Ireneusz jest dość kłopotliwym autorem, jeśli podejmie się próbę wyekstrahowania z jego dzieł jakiegoś systemu. Zawsze bowiem pozostaje margines wypowiedzi niemieszczących się w ramach takiego czy innego schematu, a dotyczy to zwłaszcza analizy stosowanych przez niego terminów. Stąd być może, a także z racji pozornej oczywistości znaczenia pojęcia apostazji, dotychczasowy brak całościowego ujęcia jej funkcjonowania w całokształcie myśli biskupa Lyonu.

Co interesujące, a być może nawet zaskakujące, apostata u Ireneusza nie ma nic wspólnego z określaniem lapsi². W uniwersum pojęciowym autora Adversus haereses przynależy (przynajmniej na poziomie teologicznym) raczej do kategorii związanych z szeroko rozumianą teodyceą. Nie można jednak powiedzieć, że nie stanowi - podobnie jak wtedy, kiedy była używana na oznaczenie upadłych w czasie prześladowań -kategorii związanej z przynależnością do Kościoła. O ile jednak rozumienie apostazji w odniesieniu do lapsi miało charakter rytualno-prawny (oczywiście w kontekście teologicznym publicznego wyparcia się Chrystusa), wyrzucający poza nawias społeczności chrześcijan, o tyle u Ireneusza sięga ono pokładów dużo głębszych, w których powodem ekspulsji poza granice tej społeczności jest stan umysłu i przekonań pozostający w stosunku izomorficzności (ciągłości?) z apostazją pierwotną, przede wszystkim Szatana, ale też pierwszych rodziców. Temat ten wymaga osobnej rozprawy.

W niniejszym tekście chciałbym się zająć kwestią bardziej podstawową i jednocześnie jedną z bardziej zagadkowych, a mianowicie zaznaczającym się w pismach Irene-

1

¹ Więcej uwagi poświęcił jej chyba tytko A. Orbc - zob. Antropologia de San Ireneo, Madrid 1969, s. 258-261; idem, Teologia de San Ireneo, L 1-3, Madrid 1985, 1987, 1988. zob. komentarze do odpowiednich passusów Adversus haereses Istotne odniesienia robią też: I.M. Sans, La ernidia primigcnla dcl diablo segun la Patristica prlmlliva, Madrid-Oha 1963, s.46-51; DR. Schultz, The Orlgln ąfSIn In IrenaeusandJewlsh Pscudoepigra-plilcal Literaturę, „Vigiliac Christianac" 32 (1978), s. 161-190.

2

W tym znaczeniu tarniny npostazja/npostata nie funkcjonowały, jak się zdaje, w ogóle w środowisku chrześcijan galijskich, a przynajmniej w Lyonie i Vienne. W tekście EpunJa ecelesiarum apud Lugdunum et Tienne. tam gdzie jest mowa o tych, którzy zaparli się wiary podczas prześladowań (zob. 1.25.46.48), używa się konsekwentnie form imiesłowowych od czasownika aptdopai - odmawiać, przeczyć, wypierać się.