35929

Bohaterem utworu Reja jest Józef- patriarcha, postać ze Starego Testamentu, z Księgi Rodzaju, z rozdziałów, które opowiadają liistorię syna Jakuba i Rachel sprzedanego przez zawistnych braci do Egiptu, kuszonego tam przez żonę Putyfara, uwięzionego, a potem uwolnionego dzięki umiejętności proroczego wykładania snów i podniesionego do godności wielkorządcy Egiptu.

Rej stworzył dramat wielowątkowy, sztukę zgoła przygodową i sensacyjną, sztukę o niepowodzeniach i karierze skromnego pasterza, który został namiestnikiem faraona i wprowadził Żydów do Egiptu, sztukę o złych (potem sprowadzonych na drogę cnoty) braciach przyrodnich, z zawiści sprzedających Józefa do Egiptu, o podstępnych kobietach (Acłiiza i Zefira) i dobrym synu. Wykazał się Rej umiejętnością kształtowania dialogów i monologów, stopniowania napięć - w całej sztuce (od uwięzienia, cierpienia i nieustannego zagrożenia do zwycięstwa cnoty i spełnienia pragnień) i w poszczególnych scenach. Nie zadowolił się wszelako tworzeniem sensacyjnej fabuły, mnożeniem perypetii, zajął się także stanami psychicznymi bohaterów (na przykład rodziców Józefa, Jakuba i Racheli), ich przeżyciami i emocjami. Co więcej: ukazał człowieka w obliczu komplikacji świata, a przedmiotem szczególnej uwagi uczynił to, co w życiu człowieka stałe, stabilne, i to, co zmienne, zależne od kaprysów fortuny. W dialogach i monologach pouczał o potrzebie cierpliwości i pokorze wobec wyroków Boskich, utrwalał kalwińską naukę o działaniu łaski Bożej, wiarę w zbawienie niezależne od ludzkich uczynków ("Bóg więcej serca niż uczynków patrzy"). Stworzył oryginalny dramat, wyrastający wprawdzie z tradycji moralitetu, w którym "Cnota z Niecnotą wojuje" i w którym doszukać się można budujących pouczeń i tez, lecz wyróżniający się sensacyjną fabułą, niezwykłymi przygodami bohaterów wraz z ukazaniem ich stanów psychicznych.

Dla Reja przygody Józefa niewinnie cierpiącego, sprzedanego przez braci, uwięzionego w Egipcie skutkiem fałszywego oskarżenia przez żonę Putyfara, Zefirę, uwodzicielkę dotkniętą w kobiecej dumie, a wreszcie wyniesionego do wysokich godności- były przykładem wytrwałe i nagrodzonej cnoty.

Żywot Józefa nie uczestniczy jeszcze w sporze wyznaniowym, nie ma w nim dobitnie wyrażonych myśli sympatyka nowej wiary. Zwróćmy uwagę na słowo: dobitnie, ponieważ Późniejsze przekonania religijne Reja zawsze będą formułowane wprost, nieraz w postaci inwektywy i satyrycznego śmiechu.

Najczęściej jako wzór Żywota Józefa podaje się Corneliusa Crocusa Comoedia sacra, cui titulus Ioseph z 1536 r. Istotnie pewne fragmenty, konkretnie „sprawa III” ( dziś: akt III), wykazują niewątpliwe dowody wykorzystania przez Reja dramatu holenderskiego humanisty. Ale oba utwory znacznie się różnią: przede wszystkim Crocus opracował tylko wątek miłosny z życia Józefa- kuszenie prze żonę Putufara, Rej zaś przedstawił całą historię bohatera zapisaną w Księdze Rodzaju. Nie znamy tekstu który by można w całości uznać za wzór Żywota Józefa.

Możemy sądzić, że Rej znał konwencje szesnastowiecznego dramatu i korzystał z nich w sposób samodzielny. Żywot Józefa zawiera w sobie pomieszanie właściwości trzech typów teatru: teatru misteryjnego, teatru moralitetowego i humanistycznego teatni szkolnego. Odróżniamy dialog jako Jerzy Ziomek dialog jako gatunek literacki od dramatu chociaż granica między nimi nie była ostra. Z punktu widzenia poetyki łurmanistycznej i ówczesnej europejskiej praktyki teatralnej był to twór nieczysty, hybrydyczny. Nie trzeba jednak w tym stwierdzeniu doczytywać się zarzutu. Nawiązywanie do różnych konwencji, także średniowiecznych, mogło być, i zapewne w tym przypadku tak było, nie objawem ignorancji, lecz swobody twórczej.

Didaskalia u Reja są skąpe ale i z nich możemy rekonstruować potencjalny przynajmniej kształt sceniczny dramatu.