P1130630 resize

29

zowe, np. otomańska i trzciniecka. Aby jednak oddzielić okres, w którym nie używano jeszcze na większą skalę wyrobów z klasycznego brązu (co ma miejsce aż do fazy A2 Reincckego), można wprowadzić dla początkowej fazy wczesnej epoki brązu określenia: faza protobrązowa, która pokrywałaby się z fazą Al Reineckego, a zaczynałaby się na obszarach karpacko-alpejskich o jedno stulecie wcześniej.

Jak to wynika z naszych dotychczasowych i dalszych wywodów, cały obszar Polski południowej wraz z pewnymi może enklawami na północy (Kujawy) oraz z sąsiednimi terenami na wschodzie (zachodnia część Wojynia i Podola) wchodzi w orbitę przeobrażeń dokonujących się w dorzeczu Dunaju, podlegając w zasadzie temu samemu, co na południe od Karpat i Sudetów, rytmowi rozwojowemu. Dla wyznaczenia w Małopolsce i Śląsku początków nowej epoki przyjmujemy więc kryteria analogiczne, jak nad Dunajem. Kulturą, która stanowi w dorzeczu Wisły zapowiedź istotnych (jak zobaczymy) zmian, jest kultura Chiopice-Veselć. Na Śląsku zaś nowy rozdział rozwoju tych ziem, a zarazem i całej zachodniej części Polski, otwiera kultura protounietycka. Dla kultury Chłopice-Veselć posiadamy już obecnie serię dat CI4, oscylujących ok. 1800 r. p.n.e., które pokrywają się — jak widzimy — z datowaniem grup reprezentujących starszy (wcześniejszy od fazy Al Reineckego) etap rozwoju środkowoeuropejskiej wczesnobrązowej cywilizacji. Na ten sam w przybliżeniu okres przypada także początek kultury protounietyckiej. Nowe przemiany wkraczają na dalsze ku nółnocy tereny Polski mniej więcej ze stuletnim opóźnieniem w stosunku do jej południa. Rozpoczynają je tam takie kultury, jak grobsko--śmiardowska i iwieńska, pojawiające się dopiero w okresie terytorialnej ekspansji kultury upietyckiej. Podobnie jak poza Karpatami i Sudetami, także i u nas brak jest aż do tzw. klasycznej fazy kultury unietyckiej większej ilości wyrobów z brązu. Cały więc początkowy okres przemian obejmujący fazę Al Reineckego, a na południu Polski także jedno stulecie wcześniej, należy zaliczyć do fazy protobrązowej, która trwałaby, tak jak w dorzeczu środkowego Dunaju, do ok. 1600 r. p.n.e., czyli do klasycznej fazy kultury unietyckiej w Polsce zachodniej i do początków kultury trzcinieckiej we wschodniej części kraju. Koniec całego wczesnego brązu (obejmującego również fazę protobrązową) przypadłby u nas podobnie jak za Karpatami na przełom fazy A2/BI Reineckego, czyli na lata ok. 1500. Zbiegałby się on równocześnie z zanikiem kultury unietyckiej na zachodzie Polski i pojawieniem się tam pierwszych znalezisk kultury przedłużyckiej. We wschodniej połowie Polski cezura ta nie jest wyraźnie widoczna.