P1130771 resize

172

6. SZTUKA I RELIGIA

Źródła archeologiczne odsłaniają nam, chociaż jedynie fragmentarycznie, niektóre elementy kultury duchowej społeczeństw zamieszkujących tereny Polski zachodniej w starszym okresie epoki brązu. Najznakomitszych przykładów twórczości artystycznej dostarcza dekoracja omamentacyjna spotykana na wyrobach brązowych miejscowej produkcji, jak i znaczna część samych tych wyrobów, a zwłaszcza ozdób pochodzących z ówczesnych warsztatów rękodzielniczych. W znacznie mniejszym stopniu spotykamy zdobnictwo na ceramice. Wśród motywów zdobniczych występujących na wyrobach brązowych, a szczególnie szpilach wątorowatych, z główką tar-czowatą, czopowatą czy szpilach uchatych, są głównie różnorodne motywy gwiaździste i spiralne, tzw. wirującej gwiazdy. Widoczne jest ich staranne i trafne połączenie kompozycyjne z kształtem główki szpili. Nic jest wykluczone, że motywy te wiążą się przynajmniej w części z symboliką kultową tego okresu.

Ślady religii manifestują się najpełniej na cmentarzyskach, co jest niewątpliwie związane z aktualnym stanem źródeł. Wygląd grobów i cmentarzysk wskazuje na to, te ludność starszego okresu epoki brązu posiadała ukształtowane wyobrażenia o dalszej egzystencji zmarłych. Postępowanie ze zmarłymi wynikało częściowo z pietyzmu wobec nich oraz z istniejących powiązań społecznych. W dużym jednak stopniu określone postępowanie wobec zmarłych było regulowane odpowiednimi założeniami doktrynalnymi ówczesnej religii. Wyposażanie zmarłych w cenne przedmioty, jakimi były brązowe ozdoby czy też rzadziej wkładana broń lub narzędzia, nie wynikało jedynie tylko z pozycji społecznej czy majątkowej zmarłego, lecz sama choćby celowość jej podkreślenia wypływała niewątpliwie z wyobrażeń o dalszej egzystencji zmarłych w innych warunkach. Na ślad określonych wyobrażeń religijnych naprowadzają również niektóre konstrukcje kamienne występujące w grobach. Chodzi tu przede wszystkim o kamienne kręgi, niekiedy połączone z rzędami kamieni, schodzącymi się do środka kręgu. Konstrukcje te są najprawdopodobniej związane z symboliką soiarną, ukształtowaną pod wpływem rozwiniętego kultu bóstwa solamego (W. Hensel 1973, s. 157). Symbolika sołama w grobach posiada szerokie uzasadnienie w analogiach z innych religii, na podstawie których znana jest znaczna rola bóstwa solamego w kulcie zmarłych (M. Eliade 1966, s. 137 n.). Można jednak domyślać się jeszcze innego znaczenia wspomnianych kręgów kamiennych. Znaczenie ich mogło sprowadzać się do symbolicznego, magicznego odgradzania miejsca, w którym złożono zmarłego dla zapewnienia mu spokoju, bezpieczeństwa, albo też kręgi te zamykały duchy zmarłych przodków, by uniemożliwiać im odejście od najbliższych. Wydaje się jednak, że bardziej uzasadniony jest związek tych kręgów z symboliką soiarną. Wymownym potwierdzeniem tego zdaje się być zwłaszcza krąg kamienny z kurhanu w Grabonogu, woj. leszczyńskie (ryc. 52). Istnienie rozwiniętego kultu solamego, a także innych ciał niebieskich zdają się potwierdzać również wspomniane poprzednio, niektóre motywy oraamentacyjne, spotykane na szpilach brązowych.

W starszym okresie epoki brązu w zachodniej strefie ziem polskich zapoczątkowane zostają istotne zmiany w wierzeniach, które znajdują swój wyraz w pojawianiu się grobów ciałopalnych. Są to już zwiastuny’ nowej kultury archeologicznej, a mianowicie kultury łużyckiej, i występują głównie u schyłku II okresu epoki brązu. Jednakże, jak pamiętamy, bardziej sporadycznie groby ciałopalne występowały już we wczesnej fazie II okresu epoki brązu. Są to jednak zespoły raczej nietypowe, powstałe najprawdopodobniej pod wpływem oddziaływań wczesnobrązowych kultur z południa i trudno szerzej omawiać doktrynalną motywację takiego obrzędu grzebalnego, gdyż stanie się on formą panującą dopiero w kulturze łużyckiej. Brak też podstaw źródłowych ku temu, by sądzić, że motywy spalania zmarłych w tych sporadycznych przypadkach z wczesnej fazy II okresu epoki brązu były analogiczne, jak w rozwiniętym obrządku ciałopalnym ludności kultury łużyckiej.