P1190163 (2)

MIASTA NADAL ODKRYWANE

Pierwsza wielka inwestycja piastowska

w Małopolsce?

Największym do tej pory odkryciem z terenu Sandomierza, a zarazem unikatowym w skali kraju, są szachy datowane na wiek XII. Natrafiono na nie w trakcie badań lat sześćdziesiątych w chacie pófctiemiankowej, nieopodal koś-ooła św Jakuba Jest to niemal cały komplet, wykonany z rogu jelenia, składający się z dwudziestu dziewięciu figur dla dwóch graczy (ryc. 10.23). ślady użytkowania, czytelne na figurach, nasuwały myśl, że ta elitarna gra mogła być znana mieszkańcom dzielnicy praedlókacyjnej CE. Gąssowska 1964). Tym samym to znalezisko archeologiczne urosło niemal do symbolu statusu cywilizacyjnego miast:i którego geneza, mimo wielu lat badań, nadal jest przedmiotem ożywionych dyskusji.

W kronice Gala Anonima Sandomierz określany jest obok Krakowa i Wrocławia jako sedes regniprincipatis - główna siedziba państwa. Rodzi to pytanie: dbaego aż dwa miasta tej rangi zaistniały w tym samym regionie, i to już u zarania państwowości? Prowadzone od lat pięćdziesiątych prace archeologiczne me potwierdziły przypuszczeń na temat czeskiej (niektórzy sądzili, że może nawet widkomarawskiep genezy tego ośrodka. Przesłanka do sfotmulo-wania takiej hipotezy była nazwa miasta. Badacze są na ogół zgodni, że jest ona typowo odimienna: Santlnmicrz - od Śudomira (Sędomira), tak jak Wrocław - od Wiatysiawa czy Kraków - od Kraka. Problemów przysparza Interpretacja ■nienii Sudomir, a to ze względu na brak poświadczenia jego występowania na aemiarh polskich w okresie wczesnego średniowiecza. Jest natomiast kwestią zastanawiającą, iż imiona o zbliżonym brzmieniu występują wówczas na południe od Karpat, na terenach Czech i Moraw. Na lej podstawie Tadeusz Lalik sugerował, że Sudomir mógł być z pochodzenia Morawianinem, względnie r~»<Vm i że przybył tu wraz z drużyną wojowników umacniających wpływy władców z południa - Przemyślidów. a może nawet, RoścMawowiczów wieiko-morawskkh (T. Lalik 1993: 54). Atrakcyjność tej hipotezy rośnie w kontekście poglądów na dzieje ziem południowej Polski przed połową X w., przede wszystkim ze względu na ich związki polityczne w IX i w pierwszej połowie X w z obszarami Czech i Moraw. Jej istotnym mankamentem był jednak brak uchwytnych archeologicznie świadectw wskazujących (bezpośrednio bądź pośrednio) na wtow takich oddziaływań. Dotyczy to min. możliwości wcześniejszego przyjęcia za pośrednictwem sąsiadów z południa chrześcijaństwa, szerzonego na Morawach już w IX w przez Cyryla i Metodego, a następnie przez ich uczniów Na przedpiastowską genezę Sandomierza wskazywać też miała obecność na granicy miasta zagadkowego wzgórza Sahre Regina, traktowanego dawniej jako widia kurhan doby plemiennej - być może grób. założyciela ośrodka grodowego. I choć badana wykazały, że nie jest to kurhan w ścisłym znaczeniu tego słowa, lecz uformowane w przeszłości naturalne wzgórze (por. roadz. 7), wide demonów tej hipotezy pozostawało przez Lata aktualnych.

Badania lat siedemdziesiątych XX w. wykazały, że więcej danych przemawia za łączeniem początków Sandomierza z polityką pierwszych Piastów (por. rozdz. 9). Materialną przesłanką w tej kwestii były prezentowane u progu lat osiemdziesiątych XX w. wyniki badań wczesnośredniowiecznej ceramiki sandomierskiej. Chodzi o obecność w najstarszych warstwach osadniczych Sandomierza. datowanych na drugą połowę X w. i wiek XI, licznych wyrobów garncarskich, nawiązujących stylistycznie i pod względem surowca do zachodńiosło-wiańskich naczyń ostro profilowanych. Wyroby takie, wykonywane wyłącznie z glin ielazistych, nie mają w tym okresie analogii w Maiopołsce, poza Sandomierzem". Obszarem, gdzie zbliżone stylistycznie i technologicznie naczynia występują powszechnie i masowo, jest przede wszystkim Wielkopolska.

Fakty te trudno jest uznać za dzieło przypadku. Przeciwnie, zmiany ilościowe 1 jakościowe w technikach produkcji i stylistyce wytwarzanych wyrobów oraz w doborze stosowanych do tego surowców, najczęściej odzwierciedlają głębokie przeobrażenia społeczne, mające wpływ zarówno na producentów, jak i na ' użytkowników naczyń. Szybka zmiana sposobów produkcji czy też form wytwarzanych wyrobów jest niekiedy świadectwem głębokich przemian społecznych, włącznie ze zmianami populacje Podobne zjawiska charakteryzują najczęściej v obecność na badanym terenie gamcarzy-przesiediericów, którzy w nowym miejscu zamieszkania starają się wytwarzać naczynia według tych samych wzorów, jak na terenach, które zamieszkiwali uprzednio; dotyczy to surowca, techniki i stylu. Zmiany w wytwórczości ceramiki mogą więc być materialnym świadectwem penetracji grup ludności polańskiej z Wielkopolski na teren dzisiejszego Sandomierza. Jej trzon stanowili zapewne książęcy dowódcy i wojowie, kupcy, a także rzemieślnicy, w tym również garncarze. Jest oczywiste, że w tej mozaice przybyszów nie ci ostatni byli najważniejsi. Ale w przeciwieństwie do Sadów pozostawianych w ziemi przez inne grupy społeczne, .znakami

for. A. Buko 1998 55 tam hfrraTura