P1260062

21. Romsey. Anglia. Kościół Benedyktynek. Rzut poziomy

Ten efekt pseudoobejścia jeszcze w wieku XIII wzmocniony został budową osiowej kaplicy, otwierającej się dwiema arkadami na sanktuarium. W końcu dobudowa kaplic na zakończeniu każdej z naw bocznych chóru i połączenie ich z kaplicą osiową dały efekt ostateczny chóru z obejściem funkcjonującym jako kaplice²⁶.

W grupie kościołów o prostokątnych chórach, podobnie jak w katedrze w Laon, widoczna jest tendencja do zrównania długości chóru i nawy, a przynajmniej znacznego wydłużenia chóru. Temu zjawisku towarzyszy tendencja do zamykania transeptu w obrysie murów zewnętrznych korpusu i chóru, bądź też do całkowitej eliminacji transeptu. Podobne tendencje widoczne są w Bur-gundii, choć tam kościoły o trój nawowych prostokątnych chórach nie są tak liczne, jak w diecezji paryskiej. Leżący w diecezji Sens kościół w Bois-commun wiąże się z grupą podobnych budowli w diecezji paryskiej. Pozbawiony transeptu, powstawał w trzech kampaniach budowlanych: po 1220 trzy przęsła wschodnie, po 1240 dwa następne przęsła ku zachodowi, w XIV lub XV wieku ostatnie zachodnie przęsło. Ostatecznie więc był to kościół sześcioprzęsłowy bez transeptu²⁷. Trójna-wowy, prostokątny, o długości czterech przęseł chór miała również katedra w Macon (nie zachowana)²⁸.

Około 1215 roku rozpoczęła się budowa, od wschodu, jednego z ważniejszych obiektów gotyku burgundzkiego, mianowicie kościoła kolegiackiego w Clamecy (diecezja Auxerre). Około 1240 roku zakończono budowę kościoła o długości sześciu przęseł, siódme zachodnie dodane zostało w XV wieku. Jest to kościół bez transeptu, z prosto

zamkniętym chórem i prostokątnym obejściem bez kaplic. Sanktuarium otwiera się na obejście trzema arkadami, a więc w sposób, który już znamy z architektury angielskiej, co też stało się powodem wysunięcia tezy o wpływie angielskim na to rozwiązanie²⁹. Z wymienionych obiektów kościół w Clamecy stanowi rozwiązanie najbliższe układowi chóru katedry wrocławskiej; był świeżo ukończony, bądź też w końcowej fazie prac, gdy rozpoczynano budowę katedry wrocławskiej.

Natomiast prawie współcześnie z chórem katedry wrocławskiej powstawał chór katedry w Doi w Bretanii. Chór o długości pięciu przęseł zamknięty jest od wschodu prostą ścianą, która otwiera się dwiema arkadami na prostokątne obejście. Nawy boczne chóru otwarte są na kaplice międzyskarpo-we. Identyczność detalu w kaplicach i nawach bocznych chóru pokazuje, iż kaplice - inaczej niż we Wrocławiu - nie są wtórnie dodane. Jednak brak kaplic przy przęsłach naw bocznych chóru, przylegających do transeptu, wskazuje, że w pierwotnej koncepcji architektonicznej istniał zamiar wzniesienia trójnawowego prostokątnego chóru obejściowego bez kaplic. Główny akcent wschodniej ściany chóru stanowa w Doi, podobnie jak we Wrocławiu, wielkie okno zajmujące całą szerokość ściany wschodniej, a swoją wysokością odpowiadające strefie okiennej i triforyjnej ścian wzdłużnych. Tak

więc efekt wielkiego wschodniego okna został w Doi wykorzystany całkowicie.

Trzeba wymienić jeszcze jedną historyczno--architektoniczną zbieżność między chórem wrocławskim a chórem w Doi, mianowicie dobudowę w wieku XIV osiowej kaplicy, która wymieniona została w roku 1324 z okazji pochowania w niej biskupa Jeana Dubois. Andrć Rhein pisał o katedrze w Doi jako wyjątkowej na terenie Franęji budowli tej rangi, znajdpjącej odnośniki tylko w drugorzędnych - jego zdaniem - budowlach francuskich w Champeaux i Clamecy, a inspirowanej rozwiązaniami angielskimi, jak np. katedrą w Salisbury, co już dawno sugerował Prosper Merimće³⁰. Poświęcając tutaj tyle miejsca katedrze w Dol-de--Bretagne nie chcę jej bynajmniej eksponować jako ewentualnego wzoru dla chóru katedry wrocławskiej. Oba te dzieła, współczesne sobie, o zbliżonym ogólnym programie przestrzennym, a pozbawione bezpośrednich między sobą powiązań, wynikać muszą ze wspólnych źródeł, lecz na pewno nie były to źródła cysterskie.

Ten przegląd budowli o prostokątnych trójna-wowych chórach z obejściem lub bez obejmował

przede wszystkim obiekty architektury niecyster-skiej, | wyjątkiem dwóch przykładów kościołów cysterskich w Anglii. Przykłady te zostały wprowadzone tu po to, by pokazać, że nawet w architekturze zakonnej rozwiązania takie mogą wyraźnie wskazywać na tradycje pozacysterskie. Zebrałem te przykłady dlatego, by jednostajne dotąd w badaniach nad genezą chóru katedry wrocławskiej tło tradycji wyłącznie cysterskiej wzbogacić o inne barwy. Trudno dla wszystkich tych budowli znaleźć wspólny mianownik. Na ogół w środkowoeuropejskiej perspektywie badawczej prostokątne zamknięcie kojarzy się z wczesną ortodoksją cysterską o tendencjach redukcyjnych i ascetycznych w architekturze. Ale oczywiście nie da się takiej perspektywy przyjąć dla angielskich katedr w Salisbury, Lincoln czy York. Zamiany krótkiego obejściowego chóru katedry w Laon na długi chór prostokątny też nie da się wyjaśnić manifestacją skromności, tym bardziej że nowy chór powstawał w czasie, gdy kapituła w Laon nabierała coraz bardziej arystokratycznego charakteru. Również i kolegiatę w Clamecy, w której na dwadzieścia lat przed Saint-Denis wprowadzono filar wiązkowy, trudno byłoby uznać za manifestację ascetycznej tendencji w architekturze. Podobnie i katedry w Doi nie zaliczano nigdy do dzieł powstałych z ducha cysterskiego. O nioktórych kościołach diecezji

- 23 i