P7280029

lo dużo i mało. Gwałtowny wzrost zainteresowania Kresami na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zaowocował wprawdzie różnymi inicjatywami naukowymi i konferencjami¹, ale ich rzeczywiste rezultaty będą znane dopiero po pewnym czasie. Wreszcie zaczynają się ukazywać książki autorskie, jak: Bolesława Hajdaczka Kresy w literaturze polskiej XX wieku: szkice (Szczecin 1993), Ryszarda Chodźki Zabalsamowana dolina. Studia o polskiej prozie kreacyjnej pogranicza kultur (Warszawa 1994), Wojciecha J. Podgórskiego Litwa — Polska XIX i XX wieku. Inspiracje literackie, kulturalne, oświatowe. Wybór esejów (Warszawa 1994). Fakt to doniosły, można rzec — przełomowy. Niemniej jednak kategoria „literatura kresowa” znajduje się w sytuacji analogicznej do tej, w jakiej była w latach 1935-1936: niby już jest, a zarazem jakby jej nie było. Prace, owszem, są,

istnieją nawet osobne czasopisma poświęcone problematyce Kresów (lubelskie „Kresy”, warszawski „Przegląd Wschodni”), ale w historii literatury kategoria ciągle tak naprawdę nie funkcjonuje. Nie zauważyłem ani jednej syntezy — z wyjątkiem może podręcznika Tomasza Wroczyńskiego Literatura polska po 1939 roku (1993, wyd. 2, 1994) — w której kategoria ta byłaby widoczna. Dramat „literatury kresowej” (jako kategorii) jeszcze się nie skończył. Tak jak nie skończył się dramat Kresów.

Dotychczasowe prace na temat literatury kresowej, choć nieliczne, nie tylko przynoszą sporo wartościowych obserwacji faktograficznych, lecz przede wszystkim razem wzięte składają się na szkic osobnego zjawiska, które należy nazwać nurtem literatury kresowej, przekonują o trwałości tego nurtu od przełomu wieku XVI i XVII (wymienia się Sebastiana E. Klonowica, Szymona Szymonowica i Szymona Zimoro-wica, niekiedy Stanisława Orzechowskiego i Mikołaja Sępa Szarzyńskiego) aż do naszych dni, orientują najogólniej, że mamy do czynienia z nurtem bystrym, a jednocześnie rozległym, ustalają ponad wszelką wątpliwość, że „wielkość liczby tych dzieł wybitnych o tematyce kresowej jest zjawiskiem godnym uwagi. [...] Z tych ziem [...] z fascynacji ich problematyką i głębokiego przeżycia ich wartości, jak również kulturalnego i politycznego znaczenia dla Polski, wyrosły bowiem utwory należące do najwybitniejszych osiągnięć w historii literatury polskiej”², dowodzą, że nurt ten nie ma, jak dotąd, końca, nie należy więc do zjawisk historycznie zamkniętych, lecz przeciwnie — pozostaje produktywny i twórczy, co więcej, w ostatnim półwieczu wzmożoną twórczością literacką kompensował niejako przesadną lakoniczność (w tej materii) refleksji historycznoliterackiej i krytycznej, skądinąd bardzo przegadanej.

Prace te jakkolwiek nie zawsze, gdy chodzi o wartość, rewelacyjne, jednak jako kontynuacja refleksji wcześniejszej (by wymię-

11

1

’ Najwcześniejsza ze znanych mi: „Kresy w polskiej myśli politycznej XIX i XX wieku” w Karpaczu 1982. Później m. in. „Między Wschodem a Zachodem” w Lublinie 1985. Najważniejsza bodaj odbyła się 5-7 maja 1987 w Lille (Francja), zorganizowana przez prof. Daniela Beauvois z udziałem Czesława Miłosza.

Z referatami wystąpili (przytaczam według wydrukowanego programu): Bohdan Osadczuk (Berlin), Jacek Kolbuszewski (Wrocław), Ludwika Ślęk (Wrocław), Przemysława Martuszewska (Wrocław), Nina Thytor (Londyn), Stanisław Makowski (Warszawa), Stefan Kozak (Warszawa), Sławomir Kalembka (Toruń), Leszek Kuk (Tbruń), Władysław Dynak (Wrocław), Jan Choroszy (Wrocław), Jean Marie Delmaire (Lille), Ewa Kobylińska (Poznań), Michel Koszul (Paryż), Marta Wyka (Kraków), Jerzy Jarzębski (Kraków), Jacek Łukasiewicz (Wrocław), Maryla Laurent (Lille), Aleksander Fiut (Kraków), Marek Ibmaszewski (Lille), Janusz Barczyński (Lille), Marek Zaleski (Warszawa), Jan Błoński (Kraków). Rezultatem konferencji stała się książka: D. Beauvois (ed.) Les Confins de l'ancienne Pologne. Ukrainę — Limanie — Bielorussie XVT-XX^r siecles (Presses Universitaires de Lille, 1988), w której — w porównaniu z listą referentów — znajduje się jeszcze Norman Davies, brak zaś Jacka Kolbuszewskiego. 1 Międzynarodowa Konferencja „Wilno — Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur” zorganizowana przez Elżbietę Feliksiak w Białymstoku 21-24 września 1989 roku (Towarzystwo Literackie im. A. Mickiewicza, Oddział Białostocki, oraz Filia Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku) zaowocowała z czasem czterema tomami: I. Krajobraz i ludzie, II. Historia i pamięć,

111. Nauka, oświata, wychowanie, IV. Literatura i język; całość pod red. E. Feliksiak, Białystok 1992.

2

J. Kolbuszewski Legenda Kresów w literaturze XIX wieku, „Odra” 1982, nr 12, s. 51.