PA030101

190 POSŁOWIE

bezpośrednio po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej. Pisano: „Natomiast paląca staje się kwestia demoralizacji i zdziczenia, jaką rzezie żydowskie wprowadzają wśród nas. Nie sami bowiem szaulisi, foksdojcze lub Ukraińcy używani są do potwornych egzekucji. W wielu miejscowościach (Kolno, Stawiski, Ja-godne, Szumów, Dęblin) w masakrze brata udziat na ochotnika miejscowa ludność. Przeciw podobnej hańbie trzeba przeciwdziałać wszelkimi dostępnymi środkami. Uświadamiać ludzi, że stają się herodowymi siepaczami, piętnować w tajnej prasie, nawoływać do bojkotowania katów, grozić, zapowiadać na morderców surowe sądy wolnej Rzeczypospolitej”³⁸.

Środowisko „Prawdy” w pełni popierało działania Polskiego Państwa Podziemnego w walce z szantażowaniem ukrywających się Żydów. W jednym z artykułów pisano m.in.: „Rozplakatowane zawiadomienie o dwóch wydanych i wykonanych wyrokach na zdrajców sprawy polskiej zostały przez ludność Warszawy przyjęte entuzjastycznie. Oczekiwanie dalszych tego rodzaju enuncjacji oczyszcza atmosferę. Nie ulega bowiem wątpliwości, że znajdujemy się w tej chwili na samym dnie rozwydrzenia wszystkich elementów, które zdemoralizowała wojna [... A.Ż.] Myślmy też o Żydach. Na tych ostatnich przede wszystkim żeruje szantaż. Dawaliśmy już wyraz naszemu stosunkowi do społeczeństwa żydowskiego. Dziś podkreślamy z całym naciskiem, że jesteśmy świadkami najbardziej hańbiącego procesu żerowania na ich nieszczęściu. Dla faktu tego nie ma usprawiedliwienia”³⁹.

Pozostaje jednak faktem, że większość ukrywających się podczas okupacji Żydów, którym udało się przeżyć wojnę, zachowała urazę do Polaków za to, że nie uczynili wszystkiego, co mogli, aby uratować maksymalnie dużo ich współbraci, oraz za to, że znalazło się wśród Polaków wielu, którzy czynnie wspomagali okupanta w jego wojnie z narodem żydowskim. W imię prawdy i pojednania nie powinno się pozostawionych przez nich świadectw podważać, wskazując między innymi na ich unikalność i jednorodną proweniencję. Znacznie uczciwszą postawą jest próba zrozumienia istoty zjawiska. Dobry punkt wyjścia mogą stanowić konstatacje Jana Tomasza Grossa⁴⁰ przedstawione w artykule Ten jest z ojczyzny mojej..ale go nie lubię opublikowanym w „Aneksie”. Według Grossa, polski okupacyjny patriotyzm skierowany przeciw Niemcom

.A~r> III I 04 0

³⁸ Proroctwa się wypełniają. „Prawda”- (V) 1942, nr 5. Zdaniem Libionki autorką tekstu była zapewne Zofia Kossak-Szczucka. Być może także jej dziełem była broszura O zadaniach misfinjth katolików polskich z jesieni 1942 r., która ukazała się jako dodatek do „Prawdy”. Zajęto się tu także planowaniem pracy misyjnej wśród Żydów, „których część zapewne w Polsce jeszcze pozostanie, przynajmniej przez jakiś czas”.

_11/:—-*—n---------_rv,

i Rosjanom nie musiał wcale zakładać rezygnacji z wrogości wobec Żydów. Dodajmy, iż podobnie zresztą było z „patriotyzmem” Litwinów, Łotyszy i Ukraińców.

♦

Willenberg z konspiracją antyniemiecką zetknął się dosyć przypadkowo, lecz włączył się do niej bardzo aktywnie. Dzięki uzupełniającym informacjom, pochodzącym z jego relacji zdeponowanej w Ż1H, wiemy, że pośredniczył w sprowadzaniu broni z Rembertowa, a nawet ukończył konspiracyjną podchorążówkę. W Warszawie zbrojna konspiracja żydowska po stłumieniu powstania w getcie praktycznie nie istniała. Spośród żołnierzy Żydowskiej Organizacji Bojowej uratowała się zaledwie garstka osób, które aż do powstania warszawskiego pozostawały w bardzo głębokiej konspiracji. Do konspirami akowskiej Żydów praktycznie nie przyjmowano, także ze względu na dodatkowe ryzyko. Dla osób pragnących, tak jak Willenberg, czynnie walczyć z Niemcami, jedyną szansę dawał kontakt ze zbrojnymi organizacjami ugrupowań socjalistycznych i komunistycznych. Oczywiście organizacje te nie prowadziły porównywalnych z AK działań zbrojnych, niemniej jednak dla młodych były także bardzo atrakcyjne. Willenberg przez przypadek trafił do PAL-u, organizacji nadal, mimo że od zakończenia wojny minęło już blisko 60 lat, dość tajemniczej.

W bogatym zbiorze archiwaliów przechowywanych w ŻIH znajduje się kilkanaście relacji — zeznań Żydów, którzy przebywali w Warszawie podczas powstania¹. Kilka z tych przekazów pochodzi od osób, które walczyły z bronią w ręku w oddziałach powstańczych. Na Starówce walczył w jakimś oddziale akowskim starszy sierżant Jakub Smakowski². W tej samej dzielnicy w oddziale SOB walczył Efraim Krasucki³. Po wojnie zanotował: „W kompanii naszej na Starym Mieście było kilkanaście osób (Żydów) o wyraźnie semickiej powierzchowności, lecz nikt na to nie zwracał uwagi”. We wspomnieniach ura-

1

   O udziale Żydów w walkach w powstaniu warszawskim najpełniej informuje Edward Kos-soy w artykule Żydzi w Powstaniu Warszawskim („Zeszyty Historyczne” nr 147 (2004), s. 43-78). Według Kossoya w powstaniu wzięło czynny udział ponad 2 tys. Żydów i osób żydowskiego pochodzenia. Większość, poza trzema zwartymi formacjami — drużyną Żydowskiej Organizacji Bojowej, Plutonu Żydowskiego „Wigry” i Międzynarodowej Żydowskiej Brygady Pomocniczej AL — walczyła rozproszona wśród oddziałów powstańczych.

2

   AŻIH, pam. 145. Pamiętnik napisany został w języku żydowskim. Niektóre fragmenty zostały przetłumaczone na język polski i opublikowane w pracy M. Grynberga, op. cit._% oraz w ..Biuletynie Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 2 (1975).

3

³ 43 A7IW T*»:i afssaż