PAWLUCZUK ŻYWIOŁ I FORMA (105)

Życie nasze jest tak samo bez kresu, jak nasze pole widzenia — bez granic.”¹ Klasycznym przykładem tego typu filozoficznego ustosunkowania się do śmierci może być Epikur, który odkrył tę urzekająco prostą prawdę, iż „śmierć nie dotyka nas ani trochę, gdyż, póki jesteśmy, nie ma śmierci, a odkąd jest śmierć, nie ma nas.”² Jako przykład tego rodzaju postawy przytoęzę bliższego nam czasowo filozofa — Michela de Mon-taigne, który w ślad za Cyceronem powtarza, iż „filozofować znaczy gotować się do śmierci.”³

„Rozmyślanie o śmierci — pisze Montaigne — jest rozmyślaniem o wolności: kto się nauczył umierać, oduczył się służyć. Nie ma żadnego zła w życiu dla tego, kto dobrze pojął, iż utrata życia nie jest złem: umieć umrzeć wyzwala nas z wszelkiej niewoli i przymusu.”⁴

„Kto by nauczył ludzi umierać, nauczyłby ich żyć.”⁵

Ta obojętność wobec śmierci kosztowała jednak filozofa, jak na nasz gust, zbyt wiele. Musiał on mianowicie wyzbyć się wszelkich trosk i dążeń związanych z przyszłością.

„...niechaj śmierć znajdzie mnie sadzącego kapustę — pisze ■— ale nie dbającego o nią, jeszcze mniej o mój ogród nie obrobiony.”⁶

„Długo żyć i krótko żyć — pisze w innym miejscu — jednoć jest w obliczu śmierci, nie ma bowiem nic długiego ani krótkiego w rzeczach, które nie istnieją.”⁷

„A jeśli żyliście jeden dzień, wszystkoście poznali: ; jeden dzień podobny jest do wszystkich. Nie ma innego światła ani innej nocy. To słońce, ten księżyc, tę gwiazdy, ta przędza świata, to te same, którymi cieszyli się wasi przodkowie i zabawiać będą wa-I szych prawnuków.”⁸

Święta prawda. Rzecz tylko , w tym, że by sąd ten

I    dla nas coś znaczył — musielibyśmy, jak Montaigne, wyzbyć się całkowicie naszego progresywnego, przyszłościowego nastawienia i jak on sadzić kapustę, nie martwiąc się absolutnie o to, jakie wyda plony. Słowem — musielibyśmy wrócić do świata wiecznego teraz,

Podobnych rad na wiele stuleci przedtem udzielał swoim współczesnym mądry cesarz Imperium Rzymskiego Marek Aureliusz. Pisał on:

„A chociażbyś miał żyć jeszcze trzy tysiące lat albo dziesięć tysięcy razy dłużej, przecież pamiętaj o tym,

!    że nikt nie traci życia nad to, którym żyje, a innym

j    nie żyje nad to, które traci. Najdłuższe więc równa

!    się najkrótszemu. Teraźniejszość bowiem jest równa

u wszystkich, a więc i to, co się traci, jest równe. • Tak więc to, co się traci, przedstawia się jako krótkie i teraz. Nikt bowiem nie może,, stracić tego, co już przeszło lub co przyjdzie.”⁹

Filozofia stoicka wywierała wpływ na umysły europejskie przez szereg stuleci. Dzisiejszemu czło-wiekowi nie na wiele ona jednak może się przydać,

I⁸    ze względów zasadniczych: żąda uznania przeszłości

\    i przyszłości za absolutny niebyt i życia tylko tera-

!'    źniejszością, podczas gdy każdy normalny człowiek

dzisiejszego społeczeństwa ma nastawienie typowo i przyszłościowe. Śmierć rzeczywiście nie dotyczy chwi-j li obecnej, ale uderza w przyszłość, którą żyje człowiek dzisiejszy i która nadaje sankcje jego teraźniejszym poczynaniom.

Nietrudno zauważyć, że w cytowanych fragmen-

1

L. Wittgensteln: Tractatus Łogłeo-PhitosopJiłcus, Warszawa

2

1970, s. 88.

3

¹ W. Tatarkiewicz: Historia filozofii, t. i. Warszawa lssa.s. 188.

4

Michel de Montaigne; Próby, t. I, Warszawa 1957, s. Ml. 4 Tamże, s. 149.

5

⁴ Tamże, s. 153.

6

⁴ Tamże, s. 152.

7

Tamże, s. 15G.

8

Tamże, s. 1BB.

9

> Marek Aureliusz: Rozmyślania, Warszawa 1858, s. 17.