40139 PAWLUCZUK ŻYWIOŁ I FORMA (40)

chłopsku”, nazywając rzeczy tak, jak one naprawdę się nazywają. Ta świadomość, rzecz oczywista, znikała przy kontakcie z innojęzycznymi i innowierczymi ludami, stąd okresy wojen i masowych migracji miały wielkie znaczenie dla kształtowania się poczucia świadomości narodowej chłopów. W odróżnieniu od narodu szlacheckiego naród nowoczesny jednoczy w zasadzie wszystkich obywateli należących do języ-kowo-kulturowej i historyczno-politycznej wspólnoty.

Przejście wsi od świadomości etnicznej do świadomości narodowej dokonać się mogło dopiero w momencie powstania kapitalizmu. Warunkiem tego przejścia jest zarówno przełamanie tradycyjnej izolacji wsi, tradycyjnego systemu chłopskiej produkcji opartej na gospodarce naturalnej, na jedności gospodarstwa domowego, zakładu produkcyjnego i życia rodzinnego, jak też funkcjonowanie ideologii stricte narodowej powstającej wraz z rozwojem kapitalizmu. W Polsce ideologia taka kształtuje się na przełomie XVIII i XIX stulecia¹, analogiczne procesy zachodzą w tym samym mniej więcej czasie w innych krajach europejskich.

Dla dzisiejszego czytelnika Kroniki polskie) Galla Anonima może wydać się dziwne, iż autor jej nie dostrzega ani w czynach sławionych przezeń królów, ani w czynach rycerstwa motywacji, które moglibyśmy nazwać motywacjami narodowymi. Motywami opisywanych w Kronice czynów są, według Galla, honor rycerski, wierność przyrodzonemu władey i chęć zdobycia łupów wojennych — czyli uniwersalne motywacje rycerskie nie tylko średniowieczne, ale również starożytne. Ideą moralną scalającą naród jest więc przede wszystkim wierność władcy, a ze strony władcy — moralny związek z prawowitym włodar-stwem.

Po wypędzeniu przez możnowładców z Polski Kazimierza Odnowiciela jego wuj — cesarz niemiecki, chce mu, według Galla, „nadać nie byle jakie księstwo, radząc, by nie wracał do Polski”. W odpowiedzi Kazimierz Odnowiciel miał odrzec:

„Żadnego dziedzictwa po wujach lub matce nie posiada się tak słusznie i zaszczytnie jak po ojcu.”²I wrócił do Polski zbrojnie to dziedzictwo zdobywając. Przezwyciężenie rozbicia dzielnicowego świadczy jednak o tym, iż już wtedy występowało poczucie związków szerszych niż tylko wierność księciu, stanowiła je idea Korony Polskiej, idea integralności państwowej ziem rządzonych przez Piastów.

W feudalizmie świadomość narodowa występuje więc w formie zmistyfikowanej, w formie „suroga-tów” — jako świadomość poddaństwa wobec władcy, przynależności państwowej, religijnej itp. Dopiero współczesna świadomość narodowa pojawiająca się wraz z kapitalizmem jest świadomością narodu jako takiego. Naród, a nie władca, staje się wartością moralną, suwerenem, którego wola ma ucieleśniać się w narodowym państwie.

Romantyzm zwraca się ku kulturze ludowej jako skarbnicy wartości narodowych, asymiluje dla kultury narodowej poszczególne wątki folkloru, nobilituje lud jako stan integralnie przynależny do narodu, a jego kulturę — jako źródło narodowych wartości i twórczych inspiracji. Od tej pory poszczególne elementy kultury ludowej są nieustannie opracowywane, przetwarzane i włączane w obręb kultury narodowej, stają się inspiracją wielu dzieł i twórczych pomysłów. Paradoks polega na tym, iż z chwilą gdy uznana zostaje wielka wartość kultury ludowej jako elementu kultury narodowej i gdy świadomość ta zostaje przeniesiona na wieś — następuje koniec autentycznej kultury ludowej, czyli całego tego kształ-

Por. T. Łepkowski, op. ctt., J. Szacki: Ojczyzna, naród, rewolucja, Warszawa 1362, J. Chałasiński: Naród jako jedność moralna w polskiej filozofii społeczne) XVIII w. u problem chłopski, w: Rewolucja młodości, Warszawa 1969, s. 187—201.

Anonim tzw. Gall: Kronika polsku, Ossolineum 1975, s. 47.

S* 83