PAWLUCZUK ŻYWIOŁ I FORMA (72)

dla tubylca, dla którego miniony rok jest dosłownie «minionym t a y t u». Ciekawe, że gdy jest on w ogrodzie, przy pracy, liczy czas w terminach plonów: miniony plon, dwa plony ternu, dopiero za trzy plony itd.”*

„Sezony prac ogrodowych stanowią tu rzeczywistą miarę czasu” — stwierdza przy tej okazji etnolog.² Do podobnych wniosków dochodzi polski etnograf A. Waligórski badający strukturę czasu w afrykańskim plemieniu Luo. Pisze on:

„W ramach konkretnych czynności zawsze jest pojęcie czasu, które nie występuje tutaj jak u nas, jako samodzielna kategoria myślowa, wyizolowana z całego zespołu czynności. Innymi słowami, czas nie jest jeszcze wartością abstrakcyjną, istniejącą i działającą w sferze swej własnej rzeczywistości, lecz jest zawsze powiązany z konkretnymi czynnościami. Po drugie, czas nie ma tu jeszcze chronologicznego następstwa, [...] czyli nie ma tu jeszcze tego, co myśmy zwykli nazywać chronologią, lecz czas jest jedynie powtarzającym się cyklem pewnych czynności, układających się w pewne następstwa wydarzeń bez początku i końca, bez wyraźnego rozgraniczenia przeszłości, teraźniejszości i przyszłości.”³

Wśród czynników, które konstytuują nasze wyobrażenie o czasie, należałoby zatem wymienić specyfikę naszego języka, posiadającego kategorie czasu gramatycznego i ujmującego zbiory zdarzeń tymi samymi terminami co zbiory rzeczy, specyfikę naszego myślenia polegającą na zdolności do daleko idących abstrakcji i ich hipostazowania, traktowania świata „substancjalnie”, jako różnych form przejawiania się tych samych stałych substancji (czas jako quasi-sub- ^{1 2}

stancja mierzona i oceniana). Wymieńmy- dalej wykreowany przez moralność mieszczańską model żyda i model szczęścia polegający na ciągłym kumulowaniu tych samych wartości,, a zwłaszcza wartości ekonomicznych, model, w którym każde działanie musi mieć sens i cel, czyli swój wektor czasowy, w którym teraźniejszość ma sens o tyle tylko, o ile służy przyszłości, czyli przyszłemu większemu niż w teraźniejszości skumulowaniu wartości. Wymieńmy na koniec wynalezienie sposobów mierzenia czasu, a zwłaszcza — mechanicznego zegara, który, zdaniem Spen-głera, jest „najstraszniejszym symbolem upływającego czasu, najsilniejszym wyrażeniem tego, na co stać historyczny światopogląd”³.

Konsekwencje przyjęcia przez społeczeństwo takiego czy innego modelu czasu są dla kultury ogromne. Kategoria czasu należy do podstawowych form, w których człowiek ujmuje świat, życie, społeczeństwo. Przyjęty model czasu jest równocześnie modelem świata, modelem celów społecznych, modelem szczęścia ludzkiego.

Pr2y wyobrażeniu czasu jako wiecznego teraz człowiek wierzy we wszechzwiązek z całym Kosmosem — tak jak to opisaliśmy w pierwszej .części omawiając światopogląd jednostki w kulturach tradycyjnych. Spojrzenie na świat jako wieczne teraz implikuje postawę pełną zaufania do świata, wiary w byt i w nasz ż nim związek, Model czasu linearnego implikuje mechanistyczny obraz świata z jednokierunkowymi zależnościami przyczyny i skutku. Świadomość linearności czasu stawia nas wobec nagiej problematyki egzystencjalnej — śmierci, przemijania, odpowiedzialności, konieczności wyboru... Kultura, która konstruuje obraz świata o linearnym czasie, musi również konstruować dzieła, które umożliwią człowiekowi życie w tym świecie. Społeczeń-

147

1

* B. Malinowski: Coral Cardans and their Magie, Londyn 1935,

2

52.

^s Tamże, s. 83.

« A. Waligórski: Woitn Dułaś Doty, „Zeszyty Etnograficzne Muzeum Kultury i Sztuki Ludowej w Warszawie”, 1961, t. ii, s. 137.

146

3

O. Spengler: Der untergang des Abendlo.ndes, Berlin 1818— 1822, cytuję wg wyd. rosyjskiego: O. Spengler: Zapad Jewropy, t. I, Moskwa—Pietrogr ad 1923, s. 12.

10*