PC060203

_

Aforyzmów księga pierwsza LX

Idole, którymi słowa obarczają rozum, są dwojakiego rodzaju. 2 jednej bowiem strony występują nazwy rzeczy naprawdę nie istniejących (gdyż jak istnieją, rzeczy bez nazw, ponieważ dotąd ich nie zauważono, tak też istnieją nazwy bezprzedmiotowe, które są tylko wynikiem fantastycznych przypuszczeń); z drugiej zaś strony występują nazwy rzeczy istniejących, ale niejasne, źle określone, pochopnie i niewłaściwie z rzeczy wyabstrahowane. Do pierwszego rodzaju należą np. Fortuna⁴⁵, primum mobile^M, orbity planet¹⁷, element ognia⁴⁹ i inne tego rodzaju fikcje, które biorą początek z .pustych i fałszywych doktryn. Tego rodzaju idoli pozbywamy się stosunkowo łatwo, ponieważ można je wyrugować przez konsekwentne zaprzeczanie i odrzucanie doktryn.

Lecz drugi rodzaj, który pochodzi z błędnego i nieumiejętnego abstrahowania, jest zawikłamy i głęboko zakorzeniony. Weźmy jakieś słowo — niechaj to będzie np. słowo „mokry" — i zbadajmy, w czym się zgadzają przedmioty, które tym słowem są oznaczane; okaże się, żc słowo „mokry" to tylko niejasny znak różnych procesów, które nie wykazują żadnej zgodności ani sprowadzalności. Oznacza bowiem i to, co łatwo się rozlewa naokoło innego ciała, i co samo w sobie jest nieokreślone i nic może się ustalić, i co łatwo we wszystkich kierunkach ustępuje, i co łatwo się dzieli i rozpryskuje, i co łatwo się łączy i skupia, i to, co łatwo płynie i pozwala wprawiać się w ruch, a także to, co do drugiego ciała łatwo przylega zwilżając je przy tym, i to, co będąc naprzód ciałem stałym łatwo przechodzi w stan ciekły, czyli topnieje. Kiedy więc zaczniemy stosować ten wyraz jako orzecznik, przy jednym rozumieniu powiemy, że płomień jest mokry, przy drugim, że powietrze nie jest mokre, przy trzecim, że drobny pył jest mokry, przy innym, że szkło jest mokre. W ten sposób łatwo staje się widocznym, że to pojęcie zostało zbyt pochopnie wyabstrahowane tylko z wody oraz zwykłych i pospolitych cieczy, bez jakiegokolwiek należytego sprawdzenia.

Istnieją jednak w odniesieniu do słów pewne stopnie icli ułomności i błędności. Stosunkowo najmniej wadliwy rodzaj stanowią nazwy tych lub innych substancji, zwłaszcza najniższych i dobrze wyprowadzonych gatunków (bo pojęcie kredy, błota jest dobre, natomiast pojęcie ziemi — złe); bardziej wadliwe są nazwy procesów, jak powstawanie, zagłada, zmiana jakościowa; najgorsze zaś są nazwy jakości (z wyjątkiem bezpośrednich przedmiotów zmysłów), a więc ciężki, lekki, rzadki, gęsty rtd. Jednakże wśród tych wszystkich pojęć — rzecz prosta — jedne muszą być nieco lepsze niż drugie, zależnie od ilości przedmiotów, które podpadają pod zmysły ludzkie.

ŁXI

Wszelako idole teatru nie są wrodzone i nie wkradają się potajemnie .do rozumu, lecz przedostają się całkiem otwarcie i zostają przejęte ze scenariuszy doktryn (filozoficznych)⁴* i przewrotnych reguł dowodzenia. Wszelka zaś próba podejmowania polemiki w tej dziedzinie byłaby zupełnie niezgodna z tym, co wyżej powiedzieliśmy. Albowiem tam, gdzie nie zgadzamy się ani co do naczelnych zasad, ani co do reguł dowodzenia, nie może być mowy o jakiejkolwiek argumentacji. Ale to nawet dobrze się składa, bo starożytnym pozostawia się szacunek, jaki