73697 PC060206

84    Aforyzmów księga pierwsza

wet jak gdyby pewna tym, którzy z tego rodzaju doświadczeniami mają codziennie do czynienia i zarazili już nimi swoją wyobraźnię: natomiast innym wydaje się wprost niewiarygodna i urojona. Charakterystyczny pod tym względem przykład stanowią chemicy ze swoimi poglądami. Poza tym jednak w obecnych czasach trudno byłoby znaleźć przykłady, chyba tylko w filozofii Gilberta⁵⁷.

Mimo to jednak żadną miarą nie należy zaniedbywać środków ostrożności w stosunku do tego rodzaju filozofii. Już teraz bowiem, wybiegając myślą naprzód, przepowiadamy, że jeżeli kiedyś ludzie pod wpływem naszych uwag zwrócą się na serio do doświadczenia (pożegnawszy się z doktrynami solistycznymi), to wtedy dopiero z powodu przed wczesnego i zbyt skwapliwego pośpiechu rozumu, z powodu przeskoków, a raczej ulatania od razu do tego, co najogólniejsze i do naczelnych zasad — ze strony tego rodzaju fdozofii zagrażać będzie wielkie niebezpieczeństwo. Temu złu już teraz powinniśmy przeciwdziałać.

LXV *

Zepsucie filozofii spowodowane przesądami i domieszką teologii zatacza najszersze kręgi i przynosi najwięcej z ta zarówno całym systemem filozoficznym jak i poszczególnym ich częściom. Albowiem rozum ludzki w niemniej-szym stopniu podatny jest na działanie fantazji niż na wpływy pospolitych pojęć. Wojowniczy bowiem sofi-styczny kierunek filozofii usidla rozum, lecz ten drugi kierunek, fantastyczny, napuszony i jakby poetycki, bardziej schlebia rozumowi. W człowieku bowiem, a zwłaszcza w umysłach głębokich i wzniosłych, tkwi pewna ambicja rozumu, i to niemniejsza niż ambicja woli.

Jeżfeli chodzi o Greków, osobliwy przykład tego rodzaju stanowi Pitagoras; ale u niego występuje to w połączeniu 7. grubym i przygniatającym zabobonem, natomiast w sposób bardziej niebezpieczny i suhtelny — u Platona i jego szkoły. Tego rodzaju zło znajduje się częściowo także w pozostałych systemach filozoficznych, kiedy wprowadzają one abstrakcyjne formy⁵⁸, przyczyny celowe, pierwsze przyczyny⁵⁹, a pomijają najczęściej przyczyny pośrednie ifcd. Do tych zaś rzeczy należy stosować największe środki ostrożności. Nie ma bowiem nic gorszego niż apoteoza błędów, a za prawdziwą klęskę dla rozumu należy uważać, jeżeli do urojeń dołącza się uwielbienie. A niektórzy z nowożytnych z największą lekkomyślnością do tego stopnia oddawali się tym urojeniom, że usiłowali oprzeć filozofię naturalną na pierwszym rozdziale Genesis, na Księdze Joba i innych świętych pismach — pomiędzy żywymi szukając tego, co umarłe*®. I to tym bardziej należy powstrzymywać i poskramiać te urojenia, że z niedorzecznego pomieszania rzeczy boskich i ludzkich wyprowadza się nie tylko fantastyczną filozofię, lecz takie heretycką religię. Toteż bardzo zbawienną jest rzeczą, jeżeli kierując się trzeźwym umysłem oddajemy wierze tylko to, co do wiary należy.sN

LXVI

Tyle mieliśmy do powiedzenia na temat szkodliwego autorytetu systemów filozoficznych, które opierają się ga pospolitych pojęciach albo na nielicznych tylko doświadczeniach, albo na zabobonie. W dalszym ciągu nulciv omówić fałszywy przedmiot rozważań, szczególnie w filozofii naturalnej®'. Umysł ludzki do tego stopnia przejmuje