pic 11 06 142002

118 Józef Bachórz [4]

terackie znad Sekwany¹, w duchu Tajemnic począł dwie powieści: Klementynę, czyli życie sieroty (Warszawa 1846) i Kapitalistów (Warszawa 1853). Niewolniczym pogłosem Eugeniusza Sue w dorobku Bogusławskiego są sześciotomowe Dagerotypy Warszawy. Romans obyczajowy (Warszawa 1847), z powodu charakterystycznego tytułu po latach stanowiące dla historyka literatury określenie synonimiczne dla pisarstwa w rodzaju szkiców dokumentamych².

Echa Tajemnic Paryża dadzą się ponadto odnaleźć w twórczości P. Krakowowej³, w powieściopisarstwie wspomnianego na wstępie L. T. Tripplina⁴, a także w II serii Latarni czarnoksięskiej J. I. Kraszewskiego. W utworze tym, stanowiącym próbę stworzenia „obrazkowej” panoramy życia polskiego na początku lat czterdziestych XIX wieku, sensacyjne motywy „tajemnic” (m. in. motyw kontaktu plebejskiego świata przestępczego ze środowiskiem salonowym) posłużyły pisarzowi do przedstawienia Warszawy⁵.

By z grubsza wyczerpać interesujący nas tu katalog powieści tajemnic należących do okresu romantycznego, trzeba wspomnieć jeszcze

0    dwóch przekładach (Małe tajemnice Paryża, Warszawa 1845, oraz Tajemnice Berlina. Z pamiętników urzędnika sądu kryminalnego, Warszawa 1847⁶) i o postyczniowym powieściopisarstwie M. Bałuckiego, który dotychczasową naszą geografię „tajemniczą”, obejmującą Warszawę

1    Lwów, poszerza o Kraków⁷. Wprawdzie gdyby mechanicznie zastosować powszechnie przyjętą periodyzację, należałoby Tajemnice Krakowa zaliczyć do piśmiennictwa pozytywistycznego, ale ze względu na charakter eksploatacji pierwowzoru słuszniejsze wydaje się ich lokalizowa-

Eugeniusza Sue.

Do tych naśladownictw późniejszych, mocno zabarwionych pozytywistycznym utylitaryzmem i uwydatniających socjalne wątki pierwowzoru, należą przede wszystkim Nowe tajemnice Warszawy A. Dygasińskiego i Tajemnice Nalewek H. Nagięła¹⁸. Niedługo po nich — w 1890 r. we Lwowie — tamtejszy redaktor czasopisma satyryczno-rozrywkowego „Różowe Domino” A. J. Waruszyński wydał trzytomowe ilustrowane Tajemnice Lwowa.

Nowy etap transplantacji Tajemnic Paryża zapoczątkowany został po roku 1905, kiedy to w 20 zeszytach Taniej Biblioteki ukazały się bezimiennie Tajemnice Warszawy A. W. Koszutskiego, fachowo reklamowane na ów pretensjonalnie-moralistyczny sposób, którym w naszym stuleciu tak chętnie posługiwano się dla zapewnienia zbytu różnorakiej szmiry:

Powieść nasza sięga w głąb rzeczy, uchyla zasłony, rzuca światło na tajemnicze i pełne grozy, niejednokrotnie niezrozumiałe zdarzenia, ukazuje tło, na którym rozgrywały się tragedie i zbrodnie; jasno i wypukłe rysuje postacie działaczy jawnych i ukrytych, wielkich i małych, szlachetnych i podłych, ludzi idei i zbrodniarzy. W całości swej Tajemnice Warszawy dają wierny i pełny obraz Warszawy, życia w salonach i suterynach, w fabrykach i więzieniach, na ulicy i pod ziemią. Czytelnik, który choćby tylko z oddalenia, z gazet informował się o przebiegu zdarzeń, znajdzie w tej powieści klucz do zrozumienia dziejów ostatnich lat”.

Innych dwudziestowiecznych kontynuacji Tajemnic Paryża trzeba by było poszukiwać wśród licznych produktów masowego powieściopisar-stwa sensacyjnego i kryminalnego. Zawdzięczało ono Eugeniuszowi Sue nie tylko skuteczną w handlu manierę tytułowania²⁰, ale i pokaźny zasób pomysłów fabularnych. By ustalić zakres zadłużeń, należałoby dokonać dokładniejszej penetracji, która zapewne pozwoliłaby odpowiedzieć na pytanie: ile wydano naśladownictw „kalkowych” w rodzaju Tajemnic wielkiego miasta²¹, a ile wyrobów taniej beletrystyki o niewielkim stopniu zależności — np. w rodzaju Tajemnic jaskini w Zoppot

is a. Dygasiński, Nowe tajemnice Warszawy. Romans w trzech tomach, Warszawa 1887 (w tym roku ukazał się t. 1: Spod ciemnej gwiazdy i t. 2: Upośledzeni i wybrani; i. 3 ukazał się prawdopodobnie później). H. Magiel, Tajemnice Nalewek. Romans na tle stosunków warszawskich. Warszawa 1889.

¹⁹    [A. W. Koszutski], Tajemnice Warszawy, Warszawa 1908, prospekt reklamowy na odwrocie okładki.

²⁰    W katalogach bibliotek figuruje szereg powieści, najczęściej kryminalnych, w których tytułach przew ija się słowo ..tajemnica '.

^a Wyd. bezimienne w Warszawie w 1927 r.; wyd. 2: Kościan 1932. Jest to prawdopodobnie przekład lub przeróbka tekstu niemieckiego.

1

W Wizerunkach społeczeństwa warszawskiego (t. 1, Warszawa 1844, t. 2, Warszawa 1855) naśladował modne we Francji „fizjologie”.

2

>* Por. M. I n g 1 o t, Polskie czasopisma literackie ziem litewsko-ruskich w latach 1832—1851, Warszawa 1966, s. 207.

3

” Chodzi o jej Obrazki z życia warszawian, [w:] P. Kraków, Obrazy i obrazki Warszawy, Warszawa 1848, s. 173—337.

4

^,ł M.in. w powieści Lekarz w Szwajcarii, t. 1—4, Warszawa 1856.

5

Z przyganą odnotowywała ten fakt „Gazeta Warszawska”, 1844, nr 188, w anonimowej recenzji serii II Latarni czarnoksięskiej.

6

'• Jako ciekawostkę można odnotować, że owe czterotomowe Tajemnice Berlina. będące prawdopodobnie przekładem z niemieckiego, są jedną z najbardziej zasobnych w makabreskę powieści omawianego bloku. Pozytywna bohaterka utworu (odpowiednik Gualezy z Tajemnic Paryża) jest tu córką polskiego księcia.

7

¹¹ [M. Bałucki], Tajemnice Krakowa. Powieść, Kraków 1870. J. Maciejewski nie bez słuszności konstatuje, że Bałucki traktuje tę powieść z pewnym „przymrużeniem oka” (por. J. Maciejewski, Michał Bałucki (w pracy zbiorowej:] Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu, t. 3, Warszawa 1969, s. 186—187.