pic 11 06 142507

124 Odpowiedzialność i styl

się tym dziwnym owadem.¹ Zwróćmy uwagę na fakt następujący: wyobrażenie, obraz dziafa na każdego oddzielnie, jakby w tajemnicy, bo nikt nie zna cudzej reakcji. Nie możemy przytoczyć żadnego symbolu, którego istotne znaczenie płynęłoby z jego funkcji społecznej, a zasadnicze działanie emocjonalne z roli, jaką pełni w danej zbiorowości. Warto zatrzymać się nad tym oddziaływaniem elementarnym, spontanicznym, obywającym się bez pośrednictwa wyobrażeń zbiorowych. Przykład modliszki świadczy o pewnym zjawisku bardzo skromnym, lecz stosunkowo częstym i niesłusznie lekceważylibyśmy je dlatego tylko, że nie rzuca się w oczy. Pomoże nam ono uświadomić sobie, czym jest mitologia in statu nascendi, zanim determinanty społeczne utrwalą jej strukturę.

Cennych wskazówek dostarczą nam tu folklor i onomastyka. Już sama nazwa Mantis, wieszczka, jaką nadali temu owadowi starożytni, jest znacząca. Pojawienie się modliszki miało zwiastować głód, jej złowróżbna barwa - nieszczęście dla każdego stworzenia, na które spojrzała. Arystarch podaje, iż pomawiano ją o „złe oko”, samo jej spojrzenie miało przynosić nieszczęście temu, na kogo je zwróciła.² Jej imieniem nazywa się zuchwalców.³ W Rzymie jej władza magiczna była bardzo znana; kiedy ktoś zachorował, mówiono: „Modliszka na ciebie spojrzała.” ⁴ Wydaje się nawet, że odgrywała określoną rolę religijną, obok świętego kłosa z Misteriów Eleuzyjskich figuruje bowiem na monecie z Metapontion z podobizną Persefony.⁵ Według Dios-kuridesa używano jej jako lekarstwa.⁶

Jeżeli chodzi o czasy współczesne, A. E. Brehm sygnalizuje w skorowidzu ⁷ trzy rozmaite wytłumaczenia nazwy modliszka, jakie podał Thomas Mouffet, przyrodnik angielski z XVI wieku; nie wnoszą one nic nowego. W cytowanym przez J.-H. Fabre’a urywku ten sam Thomas Mouffet podaje, że „stworzonku temu tak dalece przypisuje się naturę boską, iż panuje przeświadczenie, że gdy zbłąkane dziecko zapyta je o drogę, wyciągniętym palcem wskazuje właściwą i nigdy prawie nie wprowadzi w błąd” ⁸. Podobne wierzenia dziś jeszcze spotkać można w Langwedocji.⁹ A. de Chesnel podaje, że według Nieremberga św. Franciszek Ksawery sprawił, iż modliszka zaśpiewała kantyczkę, i przytacza wypadek, kiedy w porę ostrzegła pewnego człowieka, by wrócił, skąd przyszedł.

J.-H. Fabre pisze, iż często spotykał się w Prowansji z mniemaniem, że gniazdo modliszki jest niezawodnym lekarstwem na odmrożenia i ból zębów, pod warunkiem, że wzięto je przy sprzyjającej fazie księżyca.¹⁰ Sebillot sygnalizuje, że w okolicach Mentony wierzą, iż gniazdo modliszki leczy liszaje.¹¹ Również zebrane przez E. Rol-landa ludowe nazwy tego owada są niezmiernie interesujące.¹² Czasem nazywana jest modliszką włoską lub widmem, albo - co trudniej -wytłumaczyć - poziomką lub magdalenką. Częściej obserwujemy pewną ambiwa-lencję: z jednej strony modliszka uważana jest za owada świętego i stąd jej nazwa prego-Dieou (ze swymi wariantami i odpowiednikami w Parmie, Portugalii, Tyrolu, Niemczech i Grecji), z drugiej zaś jest jednocześnie uważana za owada diabelskiego, jak o tym świadczy nazwa prego-Diable, którą spotykamy na przykład w powiedzeniu: brassieja coumo un prego-dia-ble ¹³. W Villeneuve-sur-Fere (Aisne) spotykamy jeszcze dwie inne nazwy tego rodzaju: kłamczucha i bigotka.

Rozważając z kolei określenia używane przez dzieci, stwierdzamy dwa zasadnicze motywy: dzieci wierzą, że modliszka jest wieszczką, która wie wszystko¹⁴, a w pierwszym rzędzie, gdzie siedzi wilk, lub też osobą, która się modli, bo jej matka umarła albo utopiła się. Co do drugiego punktu, świadectwa są jednomyślne.¹⁵ Wydaje się, iż słuszna jest opinia De Bomare’a, który pisze, że w całej Prowansji modliszka otoczona jest