pic 11 06 142652

144 Odpowiedzialność i styl

i owady stanowią część tej samej przyrody. Na jakiejś płaszczyźnie rządzą nimi te same prawa. Biologia porównawcza obejmuje i ludzi, i owady. Postępowanie jednych może tłumaczyć postępowanie drugich. Zapewne, istnieją znaczne różnice, ale kiedy je uwzględnimy, i one także pomagają w precyzowaniu wniosków. Człowiek i owad zajmują dwa krańce rozbieżne, lecz równie posunięte w rozwoju biologicznym.⁹⁸ Instynkt, a co za tym idzie automatyzm, rządzą istnieniem owada; inteligencja, możność rozważania, wydawania sądów, a więc to wszystko, co rozluźnia zależność między wyobrażeniem a działaniem, charakteryzuje istnienie człowieka. Teraz łatwiej będzie nam pojąć, w jaki sposób i pod jakim kątem rozpatrywane zachowanie modliszki odpowiada mitologicznemu motywowi, który zaprząta, niepokoi, rozbudza i pociąga wyobraźnię człowieka nie wpływając decydująco na jego postępowanie. Wydaje się, iż do podobnych wniosków doszedł Bergson badając a priori formowanie się funkcji fabulacyjnej. Według niego funkcja ta jest u człowieka odpowiednikiem instynktów u owada, fikcja może występować tylko u istot obdarzonych inteligencją: w naturze owada, mówi Bergson, preformują się akty, u człowieka prefor-muje się tylko funkcja. Zresztą fikcja, „kiedy zdolna jest wywołać skutek, stanowi jakby rodzącą się halucynację”. Zamiast działania pojawiają się fantastyczne obrazy. „Spełniają rolę, która mogłaby przypaść instynktowi i przypadłaby mu niewątpliwie u istoty pozbawionej inteligencji.” ⁹⁷

Tam - instynkt rzeczywisty, tu - instynkt wirtualny, mówi Bergson, by rozróżnić owada działającego i człowieka tworzącego mity. Niniejsze studium zdaje się faktami potwierdzać teorie Bergsona: modliszka jest jakby obiektywnym ideogramem realizującym w święcie zewnętrznym wirtualne tendencje sfery uczuć, w tym dziwnego. W świecie, który jest jedno droga od zachowania owada do świadomości człowieka jest ciągła. Modliszka pożera samca, z którym spółku-jc - człowiek wyobraża sobie, że istota płci żeńskiej pożre go zwabiwszy w swe objęcia. Tam - akt, tu -wyobrażenie, lecz ta sama orientacja biologiczna wywołuje paralelizm i determinuje zbieżność. Nie dziwi nas również, że motyw ten powszechnie się ludziom narzuca, jest bowiem zrozumiałe, że wielkie podobieństwo struktury organicznej i rozwoju biologicznego wszystkich ludzi w połączeniu z identycznymi warunkami zewnętrznymi ich życia psychicznego odbija się zdecydowanie na ich świecie psychicznym, wywołuje w nim jakieś minimum podobnych reakcji, przez co rodzi u wszystkich te same zasadnicze tendencje i konflikty uczuciowe, i że taki sam mechanizm odbioru wrażeń daje takie same formy a priori percepcji i przedstawiania.

Same więc obyczaje godowe modliszki wystarczająco tłumaczą zainteresowanie, jakie budzi, i poruszenie emocjonalne, jakiego jest powszechnie przedmiotem. Ale nie tylko obyczaje godowe tego owada są tu przyczyną. Człowiek, pisze Leon Binet, dostrzega w nim „maszynę o udoskonalonych trybach, zdolną funkcjonować automatycznie.” ³⁸ I znów wracamy do motywu Giftmddchen w tej przede wszystkim postaci, w jakiej występuje w micie o Pandorze, automacie zrobionym przez boga-kowala na zgubę ludziom, aby „otoczyli miłością własne nieszczęście” ³⁹. Wracamy też do indyjskich Kryta, lalek ożywionych przez czarowników po to, by sprowadzały śmierć na tych, którzy obejmą je uściskiem. Również i w literaturze występuje - jako kobieta fatalna - pojęcie kobiety-maszyny, kobiety sztucznej, mechanicznej, nie mającej nic wspólnego z istotami żywymi, a przede wszystkim morderczej.¹¹* Jako źródło tego wyobrażenia psychoanaliza uznałaby niewątpliwie specjalny sposób pojmowania związków między śmiercią a życiem płciowym, a ściślej

irdzialook i crrl