PwTiR095

188 Rozdział 7

7.7. Zasady ochrony zabytków

Zaspokajanie intelektualnych i emocjonalnych potrzeb poznawczych jest jednym z głównych celów podróży. Od wieków dążenie do poznania kultury własnego narodu oraz kultur innych nacji stanowi źródło motywacji działań wielu ludzi. Naturalna jest więc konieczność ochrony dóbr kultury rozumianych szeroko zarówno jako materialne przedmioty mające znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego, jak również jako niematerialne formy kultury (np. tradycyjne tańce, muzyka, podania ludowe, obrzędy i obyczaje przodków). Wymaga to wprowadzenia ograniczeń administracyjnych w zakresie dostępu do zabytków oraz możliwości ich oglądania i zwiedzania.

Pojęcie dobro kultury nie występuje w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r., która posługuje się węższym terminem „zabytek”. W rozumieniu tej ustawy zabytkiem jest nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Pojęcie to jest ograniczone przedmiotowo do rzeczy czyli przedmiotów materialnych. Nie wyklucza to objęcia ustawową ochroną także dóbr niematerialnych. Omawiana ustawa bowiem dopuszcza poddanie ochronie prawnej również nazw geograficznych, jak i historycznych lub tradycyjnych nazw obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. odwołuje się do rozumienia zabytków jako świadectw minionej epoki lub zdarzenia, ale mogą to być także obiekty współczesne, co trudno pogodzić z powszechnie rozumianym sensem zabytków jako dóbr powstałych w przeszłości, przedstawiających wartość muzealną, historyczną lub kulturalną i z tego powodu wymagających ochrony prawnej. Dyskusyjne jest uznanie za zabytek okrągłego stołu, przy którym podpisano tzw. Porozumienie Okrągłego Stołu w 1989 r., czy nadanie takiego charakteru ołtarzom papieskim, budowanym przy okazji kolejnych wizyt Jana Pawła II w Polsce. Te niewątpliwie znaczące pamiątki, dokumentujące ważne zdarzenia z najnowszej historii Polski, stanowią obecnie raczej dobra kultury współczesnej, wchodzące w skład dziedzictwa kulturowego obywateli RP. Z czasem mogą być one wpisane do rejestru zabytków.

Zabytki są na różne sposoby klasyfikowane. Z punktu widzenia prawnego znaczenie ma odróżnienie zabytków ruchomych i nieruchomych. Do tej pierwszej grupy obejmującej rzeczy ruchome, ich części lub zespoły rzeczy ruchomych o cechach wyżej wskazanych (np. obrazy, monety, instrumenty muzyczne, stare rowery czy samochody, wytwory sztuki ludowej itp.), odnosi się też pojęcie kolekcji, tj. zbiorów przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje. Natomiast w grupie zabytków nieruchomych, liczącej ponad 64 tys. obiektów w postaci nieruchomości, ich części lub zespołów nieruchomości o cechach wyżej wskazanych, mieszczą się rozmaite budowle, parki, ogrody, cmentarze, grodziska, obiekty techniki, jak np. stare kopalnie itp. Wyjątkowe miejsce wśród tych zabytków mają tzw. pomniki historii. Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Prezydent RP może uznać za pomnik historii zabytek nieruchomy wpisany do rejestru zabytków lub park kulturowy o szczególnej wartości dla kultury, określając jego granice. Następuje to w drodze rozporządzenia Prezydenta RP wydanego na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Taki charakter ma np. odbudowany Zamek Królewski w Warszawie, a w 2007 r. za pomnik historii został uznany Kanał Augustowski, zespół pałacowo-parkowy w Kozłówce oraz historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny w Lublinie, obejmujący Wzgórze Zamkowe, Wzgórze Staromiejskie, zespoły klasztorne bernardynów i brygidek oraz okoliczne ulice.

Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego może przedstawić Komitetowi Dziedzictwa Światowego wniosek o wpis pomnika historii na „Listę dziedzictwa światowego” w celu objęcia danego pomnika ochroną na podstawie Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z 1972 r. Na liście tej znajduje się m.in. Kraków jako zespół budowlany o wyjątkowej wartości architektonicznej, jak też kopalnia soli w Wieliczce. Podobne znaczenie ma prowadzona przez UNESCO lista „Pamięć świata”, na którą są wpisywane ruchome zabytki o charakterze archiwalnym i bibliotecznym, mające znaczenie ogólnoświatowe. W 1999 r. zostały na tej liście umieszczone rękopisy dzieł i listów Chopina znajdujące się w Bibliotece Narodowej oraz w muzeum przy Towarzystwie im. Fryderyka Chopina w Warszawie, autograf dzieła Mikołaja Kopernika „O obrotach ciał niebieskich” przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej oraz archiwum getta warszawskiego.

Natomiast nie ma znaczenia z punktu widzenia ochrony prawnej odróżnianie tzw. zabytków żyjących od ruin. Zakres bowiem tej ochrony jest taki sam niezależnie od tego. czy mamy do czynienia z zabytkami w całości zachowanymi, obiektami zaniedbanymi z powodu upływu czasu lub zdarzeń żywiołowych, obiektami odnowionymi choćby nawet w zupełnie innym stylu niż pierwotny czy też całkowitymi ruinami.

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje pojęcie zabytku archeologicznego, przez który rozumie się zabytek nieruchomy będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem. Ta ustawowa definicja obejmuje np. ślady osadnictwa w Biskupinie, cmentarzyska, kurhany, czy relikty działalności gospodarczej, religijnej lub artystycznej.