rozdział3
0

definicji częściowych, należą do obszaru nieoznaczoności pojęcia „człowiek kulturalny”. Aby taki sposób definiowania pojęcia Tza pomocą pary definicji częściowych (lub jak się to czasem określa, pary definicji redukcyjnych) byl niesprzcczny, spełniona musi być pewna — jak to zauważył Marian Przcłęcki" — zależność empiryczna. A mianowicie, zakresy terminów użytych w definiensach obu definicji częściowych T i nie-T muszą się wykluczać. Gdyby się nie wykluczały, istniałyby wówczas przedmioty, które by spełniały własności, o których mówi zarówno definicja częściowa 7, jak i definicja częściowa nieyT, tj. byłyby 7 i nie-T zarazem. Wedle naszego przykładu podanego wyżej, gdyby istnieli ludzie, którzy zarazem regularnie chodzą do teatru i nie czytają regularnie żadnych czasopism, byliby oni zarazem „kulturalni” i „niekulturalni”. Tym samym pojęcie T byłoby zdefiniowane w sposób wewnętrznie sprzeczny. Widzimy więc, iż dla uzyskania wewnętrznej niesprzeczności takiej obustronnej definicji redukcyjnej pojęcia nie wystarczy rozważyć relacje logiczne między elementami jej definiensu, ale należy też wziąć pod uwagę odpowiednie relacje zakresowe.

7. Definicje probabilistyczne; definiowanie cech dyspozycyjnych

Zdarza się, iż definicja częściowa pewnego pojęcia podaje warunek nie. jak to było wyżej, wystarczający, ale jedynie warunek konieczny tego, aby jakiś przedmiot należał do zakresu owego pojęcia. Niech będzie tak, iż zdefiniowany w sposób równościowy termin T Znaczy „zarazem D\ i D{\ Tak na przykład powiadamy, iż faszystą jest człowiek, który zarazem uznaje konserwatywne wartości społeczne i jest skłonny stosować antydemokratyczne formy rządzenia. Jeśli teraz w definicji częściowej pojęcia „faszysta” uwzględnimy tylko pierwszy z tych warunków, to zakres użytego w definiensic terminu „człowiek uznający konserwatywne wartości społeczne” będzie szerszy niż zawarty w nim zakres pojęcia „faszysta”; nie każdy człowiek uznający konserwatywne wartości społeczne będzie zarazem spełniał drugi warunek definicji kompletnej pojęcia „faszysta”, a tylko niektórzy ludzie będą D\ i Z)₂ zarazem, tj. będą mieli cechę T rozumianą jako D\ i D₂ łącznie. Ten typ definicji częściowych, podających niekompletne znaczenie pojęcia T ma istotną wadę, tę mianowicie, iż o żadnym z przedmiotów mających własność Di jedynie (lub D2 jedynie) nie możemy na pewno powiedzieć, że jest on desygnatem pojęcia 7', co ma szereg istotnych negatywnych konsekwencji, Ale można też — przynajmniej niekiedy - na ten typ definicji częściowych spojrzeć w inny sposób, traktując je jako definicje probabilistyczne określonych pojęć. Jeśli bowiem posiadanie konserwatywnych poglądów jest warunkiem koniecznym bycia faszystą, to zarazem podnosi ono istotnie prawdopodobieństwo należenia do zakresu pojęcia „faszysta”. Czasem prawdopodobieństwu takiemu potrafimy nadawać określoną wartość liczbową, kiedy indziej mówimy ogólnie, iż jest ono „wysokie”, „wyższe niż przeciętne” itp.

Ale i tutaj możliwa jest sytuacja, w której podajemy wprawdzie jedynie warunek niezbędny przynależności przedmiotu do zakresu pojęcia definiowanego, ale zarazem okazuje się, iż zakres wyznaczony przez pozostałe elementy treści pojęcia jest równy

Por. M. Przełęcki, Pojęcia teoretyczne a doświadczenie, w: Logiczna teoria nauki.

zakresowi wyznaczonemu przez naszą definicję częściową. W tej sytuacji definicja pomyślana przez nas jako częściowa, tj. określająca jedynie warunek niezbędny należenia danego przedmiotu do zakresu pojęcia T, jest w istocie jego definicją równościową. Wreszcie może być tak, iż w definicji pełnej danego pojęcia występuje laki zespól cech, iż zakresy ich w rzeczywistości wykluczają się. Pojęcie takie jest pojęciem pustym, tj. nie posiadającym desygnatów. Pojęcie „centaur”, łączące w swej treści zespól cech wykluczających się empirycznie, jest dobrym tego przykładem. Możliwa jest również i taka sytuacja, w której podając definicję częściową jakiegoś pojęcia, nie uważamy cech w niej występujących ani za warunek niezbędny, ani za wystarczający, ale jedynie za składnik istotny warunku wystarczającego należenia do zakresu definiowanego pojęcia. Również w tym przypadku definicja taka z reguły bywa definicją probabilistyczną. Jeśli definiujemy jako człowieka uczciwego takiego człowieka, który w terminie oddaje pożyczki, to w grę z reguły wchodzi takie rozumienie związku definicyjnego, iż cecha wymieniona w definiensie nie jest' ani warunkiem niezbędnym, ani wystraczającym uczciwości. Jest to przyktad definiowania w sposób probabilistyczny pewnej własności I dyspozycyjnej.

Definicje probabilistyczne odgrywają bowiem szczególnie doniosłą rolę przy definiowaniu cech dyspozycyjnych. W rozdziale poprzednim sygnalizowałem, iż wśród różnych cech ludzi i zbiorowości rozpatrywać można ich własności o charakterze dyspozycyjnym.

| Własności takie mogą być definiowane dwojako. Może to być — jak się to czasem I powiada - dyspozycja w sensie wąskim \ Wówczas posiadać taką cechę dyspozycyjną to tyle, co zachowywać się w określony sposób w określonych warunkach: posiadać I , (dyspozycyjną) cechę agresywności to tyle, co być agresywnym w swych zachowaniach wobec innych, posiadać cechę dyspozycyjną inteligencji to tyle, co radzić sobie w sposób skuteczny z trudnościami natury intelektualnej itp. 1 tu znów możemy uznać, iż odpowiednie zachowanie stanowi dla posiadania danej cechy dyspozycyjnej bądź warunek definicyjnie konieczny, bądź wystarczający, bądź warunek konieczny i wystarczający zarazem, to znaczy możemy traktować to zachowanie jako częściowy lub równościowy definiens danej cechy dyspozycyjnej. Często jednak definicjom takim nadajemy charakter definicji warunkowych: powiadamy, iż człowiek posiada cechę dyspozycyjną 7, jeśli znalazłszy się w warunkach W zachował się w sposób Z, Symbolicznie można to zapisać:

W{a)=*[Z{a)ttT{a)\

W tej sytuacji w warunkach W zachowanie Z równościowo definiuje cechę T, ale poza zakresem W nie możemy o nikim powiedzieć, czy ma on, czy też nie ma cechy T- albowiem nie- W wyznacza obszar nieoznaczoności pojęcia T. Powiedzmy dla przykładu, iż będziemy nazywać człowieka altruistą (T) zawsze i tylko, jeśli znalazłszy się w warunkach, w których mógł dopomóc innemu za cenę swoich poważnych wyrzeczeń (W⁷), udzielił pomocy człowiekowi potrzebującemu (Z). Tym samym w ramach tych warunków W zachowanie Z stanowi definicję równościową cechy 7, ale poza ich zasięgiem nic możemy powiedzieć, kto jest, a kto nie jest altruistą. Możemy przyjąć, iż nawet w ramach warunków IT zachowanie Z stanowi warunek wystarczający, ale nie

Patrz C. G. Hempel. Aspccts ojScicntific &\plcuHtli<»i, New York 1966.