IMGi68

278 Część II. Interakcyjne funkcje nauczyciela

każdego przedmiotu należącego do danej klasy. Pojęcie wyspy zawsze zawiera cechę: jest to część lądu otoczona wodą ze wszystkich stron. Pojęcie trójkąta zaś, że jest to zamknięta, płaska figura geometryczna, złożona z trzech boków i trzech kątów. Dodawane do siebie, aż utworzą całość, cechy istotne pojęcia są zawsze takie same.

Inne kategorie pojęć są szersze, bardziej elastyczne, dopuszczają alternatywne zestawy cech. Na przykład pojęcie strzału w piłce nożnej obejmuje cechy alternatywne. Piłka strzelona na bramkę może „zejść” graczowi z buta i polecieć gdzieś w bok i w górę. Może odbić się od innego gracza; wpaść do bramki; bramkarz może złapać ją lub wybić. Tego rodzaju pojęcie nazywa się pojęciem dysjunkcyjnym. Innym przykładem pojęcia dysjunkcyjnego jest „rzeczownik”: może to być osoba, miejsce, rzecz, ale nie wszystko to jednocześnie.

W trzecim rodzaju pojęć o zaliczeniu do klasy decyduje stosunek. Pojęcie „ciotka” opisuje szczególny stosunek między rodzeństwem i jego potomstwem. Pojęcia czasu i przestrzeni należą do kategorii pojęć stosunkowych (relacyjnych). Żeby zrozumieć pojęcie stosunkowe, trzeba znać dodatkowe inne pojęcie oraz stosunek między nimi. Na przykład „tydzień” definiujemy jako część miesiąca liczącą siedem kolejnych dni, najczęściej od poniedziałku do niedzieli.

Pojęć uczymy się poprzez przykłady i nieprzykłady

W trakcie uczenia się określonego pojęcia musimy rozpoznawać jego przykłady oraz nieprzykłady. Krowa jest przykładem ssaka, a nieprzykładem gada. Australia jest przykładem państwa na półkuli południowej i nie-przykładem państwa rozwijającego się. Bawełna i jedwab są przykładem tkaniny, a skóra i stal są jej nieprzykładem. Z dalszych słów okaże się, że sposób, w jaki wykorzystywane i rozpoznawane są przykłady i nieprzykłady, ma istotne znaczenie dla przebiegu lekcji poświęconej nauczaniu pojęć¹.

Niektóre pojęcia kształtuje kontekst społeczny

Cechy istotne pojęcia koniunkcyjnego, na przykład trójkąta równobocznego, są takie same w każdym kontekście społecznym. Jednak już takie pojęcia dysjunkcyjne lub stosunkowe, jak „nędza” lub „wskaźnik alfabetyza-cji”, są różne w zależności od kontekstu społecznego. Występujące często w naukach behawioralnych i społecznych pojęcia o zmiennych cechach istotnych wymagają definicji operacyjnych uwzględniających kontekst społeczny

i środowisko kulturowe, w którym są używane. Popatrzmy na pojęcie „ciotka”. W niektórych społecznościach „ciotka” lub „ciocia” odnosi się do każdej dorosłej kobiety, która opiekuje się danym dzieckiem, a pokrewieństwo nie ma tu nic do rzeczy. Weźmy przykład geograficznego pojęcia północy i południa, ale w odniesieniu do klimatu. Dzieci zamieszkujące półkulę północną uczy się, że im dalej na południe, tym klimat jest cieplejszy. Dla dzieci w Argentynie lub Australii jest to sąd fałszywy. Kontekst wpływa także na nazwy pojęć. Nauczyciel szkoły średniej nazywany jest w swojej szkole profesorem, kiedy jednak pójdzie na seminarium uniwersyteckiej nikt tam tak tytułować go nie będzie. W rodzinach szczególnie troszczących się o czystość języka mówi się „ziemniak”, w innych „kartofel”, a na wielkopolskiej wsi można usłyszeć „pyra”. Pojęcie jest to samo, inna natomiast nazwa.

Pojęcia mają definicje i nazwy

Wszystkie pojęcia mają swoje nazwy oraz bardziej lub mniej precyzyjne definicje. Na przykład względnie nieduża część lądu otoczona ze wszystkich stron wodą jest nazwana wyspą. Dzięki nazwom i definicjom rozumiemy się i komunikujemy z innymi ludźmi używającymi danych pojęć. Nazwy i definicje stanowią wstępny warunek nauczania i uczenia się pojęć. Oczywiście, nazwy wymyśla człowiek i nadaje je w jakimś stopniu arbitralnie. Nauczanie pojęć jest przedsięwzięciem trudnym z tego względu, że znajomość nazwy pojęcia nie świadczy jeszcze, że znane jest samo pojęcie.

Pojęcia mają istotne cechy

Pojęcia mają cechy, które je opisują i umożliwiają zdefiniowanie. Niektóre cechy nazywamy istotnymi; posługujemy się nimi dla odróżniania jednych pojęć od innych. Na przykład trójkąt równoboczny to trójkąt o trzech bokach równych. Cechy istotne są takie: musi to być trójkąt; każdy jego bok musi być równy. Trójkąty, których boki nie są równe, nie są trójkątami równobocznymi. W dodatku pojęcie podrzędne oprócz własnych cech istotnych zawiera wszystkie cechy istotne pojęcia ogólnego. Trójkąt równoboczny należy do klasy pojęć zwanych „trójkąty”, musi zatem zawierać wszystkie istotne cechy trójkąta (trzy boki, trzy kąty itd.).

Pojęcia mają nieistotne cechy

Pewne cechy występujące w niektórych, ale nie we wszystkich obiektach należących do danej klasy, nazywane są cechami nieistotnymi (niedefinicyj-nymi). Powierzchnia na przykład jest nieistotną cechą trójkąta równobocznego. Wszystkie pojęcia mają cechy istotne i nieistotne, których rozróżnianie sprawia czasem uczniom trudności. Na przykład pojęcie „ptak” dla większo-

1

Nieprzykłady to obiekty nie należące do danej klasy, którymi posługujemy się w toku nauczania pojęcia, tak je dobierając i zestawiając z przykładami, żeby uwypuklić kolejno cechy istotne pojęcia. Pomału „nieprzyklad" przyjmuje się w pisarstwie naukowym, choć wciąż brzmi okropnie dla ucha. a jeszcze gorzej wygląda dla oka. Wygodniejsze to jednak od wyrażenia w rodzaju „obiekt nie będący przykładem danego pojęcia'¹ (przyp. tłum.).