IMGi79

300 Część II. Interakcyjne funkcje nauczyciela

1.    Zadanie sprawdzające znajomość definicji pojęcia „wnioskowanie”:

Wskaż najlepszą definicję wnioskowania.

A.    Dokładne badanie obiektów z pomocą jednego lub kilku zmysłów i wyciąganie z tego wniosków.

B.    Połączenie rezultatów obserwacji naukowej obiektu z tym, co już wiadomo, i wyciąganie wniosków o tym obiekcie.

C.    Bez prowadzenia naukowej obserwacji wyciąganie wniosków o tym, co nastąpi.

D.    Przewidywanie, co nastąpi w wyniku oddziaływania w określony sposób na obiekt poddany obserwacji.

2.    Zadanie sprawdzające umiejętność rozróżniania cech istotnych pojęcia „wnioskowanie”.

Zakreśl literę oznaczającą właściwą odpowiedź.

Które z poniższych stwierdzeń mówi o kimś, kto odnosi wyniki obserwacji naukowej do znanego obiektu?

A.    Tomek przejrzał materiały o życiu dzikich zwierząt w Afryce i przygotował wypracowanie o lwach.

B.    Marysia narysowała trzy różne rodzaje chmur.

C.    Waldek zobaczył w ptasim gnieździe trzy malutkie i jedno dużo większe jajko. Wiedział o tym, że kukułki podrzucają swoje jajka do gniazd mniejszych ptaków.

D.    Anka usłyszała hałas w ciemnym pokoju. Pomyślała, że są tam na pewno duchy.

3.    Zadanie sprawdzające umiejętność rozpoznawania przykładów i nieprzykładów pojęcia „wnioskowanie”.

Niektóre z poniższych historyjek opisują wnioskowanie. Przeczytaj każdą uważnie i zdecyduj, czy osoba, o której mowa w historyjce, wnioskuje. Jeśli tak, napisz słowo „tak" obok historyjki, jeśli nie, napisz słowo „nie”.

A.    Ola zobaczyła pod wysokim drzewem dużo żołędzi. Wiedziała, że żołędzie spadają z dębów. Ola doszła do wniosku, że to wysokie drzewo jest dębem.

B.    Jacek przyjrzał się uważnie kromce chleba i zauważył, że pokryta jest czymś zielonym. Jacek wiedział, że pleśń na chlebie ma kolor zielony.

C. Grześ pojechał do wujka na wieś. Zajrzał do obory, żeby sprawdzić, czy nie ma tara wujka. Nie znalazł wujka w oborze. Nie widział tam także krów.

D.    Józek piekł ciasto. Ciasto nie rosło. Józek wiedział, że aby ciasto rosło, należy dodać proszku do pieczenia. Domyślił się że zapomniał dodać proszku.

Sprawdzając opanowanie pojęcia, należy wymagać od uczniów czegoś więcej niż tylko podania słownej definicji. Uczeń powinien wykazać się znajomością cech istotnych i powiązań między cechami istotnymi. Na przykład pojęcie „chodnik” można zdefiniować jako „część ulicy obok jezdni przeznaczoną do chodzenia”. Dowodem opanowania pojęcia byłoby: „wskazanie chodnika na rysunku; wskazanie jezdni na rysunku; zademonstrowanie obok, ze wskazaniem właściwej relacji przestrzennej jezdni i chodnika” (Gagne, Briggs 1979, s. 66).

Sporządzając sprawdzian opanowania pojęć, nauczyciel powinien uwzględniać wiele rozmaitych zasad. Choćby tę, że wśród zadań powinny być i takie, które sprawdzają zdolność ucznia do generalizacji wiedzy, to jest do rozpoznawania nie znanych wcześniej przykładów pojęcia. Inne zadania powinny sprawdzać umiejętność odróżniania przykładów od nieprzykładów. Wykorzystywać można rozmaite rodzaje zadań: prawda/fałsz, wyboru, przyporządkowania, krótkich odpowiedzi, luk, krótkich rozprawek.

Rozdział 9. Nauczanie pojęć 301

Sprawdziany można wykorzystać dla celów diagnostycznych. Analiza błędów popełnionych przez uczniów może wykazać, czy uczeń poprawnie opanował pojęcie, czy nie nadaje mu zbyt szerokiego zakresu, czy włącza doń zbliżone nieprzykłady albo przeciwnie — czy nie sądzi, że niektóre nieprzy-kłady są przykładami pojęcia. Jeśli któryś z tych trzech przypadków rzeczywiście zachodzi, uczniowie wymagają dodatkowej nauki. Merrill i Tennyson (1977, s. 82) proponują:

„1. Jeśli błąd ucznia polega na nadaniu pojęciu zbyt szerokiego zakresu, trzeba tak dodatkowo zestawić pary przykładów i nieprzykładów, żeby unaocznić brak cech istotnych.

2.    Jeśli błąd ucznia polega na nadaniu pojęciu zbyt wąskiego zakresu, trzeba dodatkowo podać trudne przykłady, żeby unaocznić występowanie cech istotnych.

3.    Jeśli uczeń błędnie rozumie pojęcie, trzeba dodatkowo zestawić pary przykładów i nieprzykładów różniące się cechami nieistotnymi powodującymi błąd. Wyizolowanie cechy zwróci uwagę ucznia na to, że jest to cecha nieistotna”.

PODSUMOWANIE

Pojęcia stanowią podstawową jednostkę organizującą myślenie i porozumiewanie się ludzi. Cechy istotne pojęcia pozwalają zdefiniować je i odróżniać od innych pojęć. Wyróżniamy pojęcia koniunkcyjne, dysjunkcyjne i stosunkowe. Uczniowie najczęściej pojmują pojęcia ogólne dzięki podanym przykładom i nieprzykładom.

Niemal wszystko, czego uczymy w szkole, ma na celu nauczenie uczniów pojęć i myślenia logicznego. Pojęcia stają się podstawą rozumienia treści przedmiotów nauczania. Uczenie się pojęć polega głównie na włączaniu obiektów do klas lub kategorii.

Zgromadzono rozległą wiedzę naukową o uczeniu się i nauczaniu pojęć. Badania pokazują, jak wiek i poziom rozwoju umysłowego wpływają na gotowość uczenia się pojęć. Z badań wiadomo także, w jaki sposób przedstawiać przykłady i nieprzykłady, aby optymalizować uczenie się, oraz w jaki sposób nauczyciele mogą korzystać z wizualizacji, wyobrażeń mentalnych i uporządkowania graficznego w celu ułatwienia nauki pojęć.

Model nauczania pojęć głównie służy przyswajaniu przez uczniów wiedzy konceptualnej zawartej w przedmiotach nauczania i stworzeniu podstaw dla myślenia wysoko zorganizowanego.

Lekcja według modelu nauczania pojęć składa się z czterech faz: przedstawienia celów i wywołania nastawienia; podania przykładów i nieprzykładów; sprawdzenia przyswojenia pojęcia; wywołania myślenia metapozna-wczego uczniów.