1008

322 Część II. Interakcyjne funkcje nauczyciela

Oczywiście, nauczyciel nie zdoła nauczyć wszystkich tych pojęć, musi zatem wybrać te. które chciałby zmieścić w danej lekcji, a także zdecydować, które z listy słów potraktować jako pojęcia do nauczania bezpośredniego. Musi wtedy wyrobić sobie zdanie, jakie terminy są najważniejsze dla zrozumienia materiału. Jeśli uczeń nie zna podstawowych pojęć składających się na sądy ogólne i idee naczelne lekcji, wtedy trzeba skorzystać z metody nauczania nieznanych pojęć. Na nauczanie pojęć trzeba zdecydować się zawsze, kiedy materiał zawiera nieznane terminy, nieznaną sekwencję kroków lub powołuje się na nową dla uczniów „regułę”.

Wybierając pojęcia na lekcję trzeba pamiętać, że opanowanie pojęcia to coś więcej od zdefiniowania nowego słowa.

Wybór metody

Nauczanie pojęć na lekcji składa się z rozmaitych elementów: nazwa i definicja pojęcia, cechy pojęcia (niektóre są dystynktywne, inne nie), przykłady i nie-przykłady pojęcia. Do każdego z tych elementów podejść można w jakiś sposób. Jak powiedziano wcześniej, ten rozdział obejmuje dwie metody: bezpośrednią i przyswajania pojęć.

Metoda bezpośrednia opiera się na toku dedukcyjnym od reguły do przykładu (Tennyson i in. 1983). Najpierw nauczyciel przedstawia definicję pojęcia, potem podaje przykłady i nieprzykłady, pomagające zrozumieć pojęcie. Ciężar lekcji spoczywa na nazwaniu i definiowaniu pojęcia.

Metoda przyswajania pojęć odwraca porządek na indukcyjny, czyli od przykładu do reguły (Bruner 1956). Najpierw podaje się przykłady i nieprzykłady danego pojęcia, a uczniowie samodzielnie odkrywają lub przyswajają pojęcie dzięki rozumowaniu indukcyjnemu. Nazwa i definicja pojawiają się na koniec.

Wybór toku zależy od zamierzonego celu, uczniów i właściwości pojęcia. Metoda bezpośrednia zwykle sprawdza się najlepiej w przypadku pojęć wcale lub ledwo znanych uczniom, a metoda przyswajania, gdy uczniowie mają jakąś znajomość pojęcia lub celem lekcji jest badanie, czy cechy istotne występują, czy też nie występują, oraz uczenie się rozumowania indukcyjnego. Bywa, że stosuje się obie metody, jeśli pojęcia są skomplikowane.

Definiowanie pojęć

Jak już mówiliśmy, cechy istotne pojęcia można odnaleźć w każdym jego przykładzie; odróżniają one dane pojęcie od wszystkich innych. Na przykład pojęcie „drzewo” można zdefiniować jako „roślinę wieloletnią o jednym wyraźnie wykształconym drewnianym pniu”. Cechy istotne to: „roślina”, „wieloletnia”, „jeden wyraźnie wykształcony pień”, „drewniany”. Definiują one pojęcie, a tym samym uczeń musi je rozumieć. Cechy nieistotne drzewa to na przykład jego rozmiar, kształt, kolor. Chociaż wyobrażając sobie wyspę na morzach południowych. widzimy wysoką palmę z długim gołym pniem, dźwigającą orzechy kokosowe, to wszystkie te cechy tak pasujące do obrazu są nieistotnymi cechami pojęcia drzewa. Ucząc się pojęcia, uczeń nie powinien mieszać cech nieistotnych, choćby w dużym stopniu typowych, z istotnymi cechami pojęcia.

Ważne jest też, skąd czerpie się definicję pojęcia i zbiór cech istotnych. Czasami znajduje się je w słowniku dołączonym do podręcznika, kiedy indziej w poradnikach programowych. Do wszystkich trzeba podchodzić ostrożnie. Niektóre słowa spotykane w definicji nie są związane z czynnością klasyfikowania. Na przykład pod hasłem „pies” słownik Webstera informuje, że pies został udomowiony w czasach prehistorycznych. Interesujący to, być może. fakt. ale bezużyteczny dla rozpoznania psa lub odróżnienia go od kota. Najlepiej brać definicje od specjalistów z danych dziedzin.

Zasadniczo definiowanie pojęć przebiega w trzech etapach, które można wyrazić w formie poleceń:

1.    Określ nazwę pojęcia.

2.    Wylicz cechy istotne i cechy nieistotne.

3.    Napisz zwartą definicję.

Definicja jest wyrażeniem zawierającym wszystkie cechy istotne i wskazującym, jak są połączone.

Dla przykładu „wyspa” oznacza to określenie nazwy pojęcia jako „wyspa”, wyliczenie cech istotnych „część lądu otoczona wodą” oraz sformułowanie definicji „wyspa to część lądu mniejsza od kontynentu otoczona wodą”.

Analiza pojęcia

Kiedy już wybraliśmy pojęcie i, mając na uwadze cechy istotne i nieistotne, zdefiniowali, pora poddać je analizie, by ustalić stosowne przykłady i nieprzykła-dy. Prawdopodobnie najtrudniejszym zadaniem w fazie przedlek-cyjnej modelu nauczania pojęć jest dobranie przykładów i nieprzykładów pojęcia tak, by odpowiadały cechom istotnym. Przykłady stanowią ogniwa łączące abstrakcję pojęcia z uprzednią wiedzą i doświadczeniem ucznia. Muszą mieć zatem dla ucznia sens i być tak bardzo konkretne.

Mapy, wykresy, sieci, ilustracje mogą posłużyć jako wizualne przykłady abstrakcyjnych pojęć i ułatwić nauczycielowi dokonanie analizy pojęcia, na której oprze plan nauczania. Tabela 9.3. zawiera analizę pewnej grupy pojęć. Kolejne numery cech istotnych oraz spójnik „i” mają przypominać, że wybierając przykłady pojęć, należy uwzględnić wszystkie cechy istotne.

Spójrzmy na przykład „Hawaje” w tabeli 9.3. Jest to część lądu nie tak wielka jak kontynent, położona tuż przy wodzie, która otacza ją całkowicie. Każde z trzech kryteriów zostało więc spełnione: Hawaje są przykładem pojęcia wyspy. Floryda może służyć jako nieprzykład wyspy. Są ląd i woda. ale ląd nie jest otoczony wodą ze wszystkich stron. Nie wszystkie kryteria zostały spełnione, tym samym Floryda stanowi nieprzykład pojęcia wyspy.

www.wsip.com.pi