S6300636

w wyobrażeniach zbiorowych zakodowanych w języku³⁰. Np: kariera wy. obrażana jest-jeśli wziąć pod uwagę świadectwa, jakie daje frazeologia języka-jako żmudna wspinaczka po schodach lub po drabinie: człowiek wspina się po jej szczeblach bądź stopniach. Karierę się robi, jest to więc rezultat zamierzonej działalności, wytwór. Szczególnie interesujące (i nie zawsze jednorodne) są wyobrażenia związane z najpowszedniej używanymi wyrazami języka potocznego. Tytułem przykładu przyjrzyjmy się tu wyobrażeniom implikowanym poprzez związki frazeologiczne wyrazu „życie”.

Bogata frazeologia związana z wyrazem „życie” skupia się wokół kilku niejednorodnych wyobrażeń. Jak wskazuje dokumentacja zebrana w Słowniku frazeologicznym języka polskiego S. Skorupki, życie wyobrażane jest jako przedmiot lub substancja (mieć twarde, puste życie; przebijać się przez życie). Przedmiot ten może zmieniać miejsce (wnieść życie dokądś): ta zmiana zachodzi w sposób właściwy kuli, walcowi lub kołu (życie toczy się). Bywa to przedmiot kruchy i wydłużony, który podlega złamaniu (złamać komuś życie). Przedmiot ten jest rzeczą wartościową, którą się daje, darowuje, marnuje, naraża, traci bądź ocala; może on stanowić wartość wymienną - ekwiwalent innej wartości (sprzedać drogo życie, przepłacić coś życiem, coś kosztuje utratę życia). W niektórych

* Por. na ten temat: W. A. Uspienskij. O wieszcznych konnotacijach ahsiraktnych su-szczeswitielnych, „Semiotika i Informatika", 11. Moskwa 1979 (autor omawia wyobrażenia związane z pojęciami: autorytet, strach, radość, smutek). O naiwnym obrazie świata utrwalonym w języku pisał leż m. in. J. Apresjan. op.cit., s. 79 i nast.

Rozlegle badania w tym zakresie przeprowadzili na materiale języka angielskiego G. Lakoff i M. Johnson w książce Metafory w naszym życiu (1980). przcł. T. P. Krzeszów-ski, Warszawa 1988. Uczeni ci stwierdzili, że zleksykaltzowane wyrażenia przenośne to nie tylko sposób mówienia o danym pojęciu, lecz zarazem sposób myślenia o nim. Jeśli już raz zostanie ustalone, co w jakich terminach ma być ujmowane, bardzo trudno myśleć potem inaczej (passim s. 190). Ujęzykowione przenośnie wpływają na reakcje człowieka na określone zjawiska. Sposób percepcji jest więc zdeterminowany kulturowo.

Jak widać, badania wpływu „metafor językowych" na myślenie inspirowane są lezą Sapira-Whorfa. Problematyce tej poświęcono w ostatnich latach szereg studiów. Obok wyżej wspomnianych zob. m. in.: S. C. Pepper. World Hypotheses. A Siudy in Euidtnce, Berkeley 1966 (I wyd. - 1942); H. G. Stelzner, Analysis by Mataphor, „The Quarterly Journal of Speech”, 51 (February); M. J. Reddy, The Conduit and Thotight, ed. A. Oriony, Cambridge 1979; H. G. Patrie. Metaphor and Learning, w: Metaphor and Thought,

wyrażeniach życie ukazywane jest jako obiekt płynny - strumień, wytry-skujące źródło lub zjawisko wodne takie jak wir (życie płynie, upływa, tryskać życiem, wpaść w wir życia). Płyn ten bywa wrzący (wrzeć życiem, życie kipi dokoła); może to też być gorący przedmiot stały (chwytać życie na gorąco). W innych wyrażeniach życie miewa naturę ognistą (życie gaśnie, tli się iskra życia); w zależności od stanu zdrowia i wieku zmienia się siła jego płomienia. Jeszcze inna grupa wyrażeń łączy życie z wyobrażeniem rośliny bądź kończyny żywego organizmu (życie może być bujne, można je zwichnąć). Niekiedy przypisuje mu się właściwości człowieka (życie uśmiecha się; ktoś się pogodził z życiem). Zycie jest czymś, co się przechodzi, drogą {przejść przez życie); jest pomieszczeniem, do którego się wchodzi (wejść w progi życia, wstępować w życie). Ma ono I swoje pory - nazywane przez analogię do pór roku (np. w wiośnie życia, I w jesieni życia) bądź do pór dnia {poranek życia, wieczór życia, u zmierz-I chu życia, w zaraniu życia). Zycie jest tekstem okolonym marginesem lub nawiasami {być wypchniętym poza nawias życia, na marginesie życia). Jest całością linearną, która ma swój początek i koniec, którą można zaczynać na nowo lub wydłużać {rozpocząć życie, zakończyć życie). Całość ta wyobrażana jest jako pasmo przędzy, której przecięcie powoduje śmierć; ten motyw mitologiczny wyraża się zwrotem „śmierć przecina pasmo życia”. Zycie jest pewną substancją, której zaczerpnięcie wzmaga siły życiowe (nabrać życia) i która ulatuje ze słabnącego lub umierającego człowieka {życie ulatuje / uleciało z kogoś). Jest to więc zapewne substancja lotna, ożywiający duch.

Przytoczony wyżej materiał wskazuje na różnorodność wyobrażeń towarzyszących pojęciu życia; wiele z nich znajduje uzasadnienie w przedstawieniach mitycznych (np. życie-ogień, życie-pasmo przędzy, życie-duch).

Sięgnijmy po inną grupę przykładów: we frazeologii języka utrwalonych jest wiele zwrotów przenośnych, w któiych pojęcia przestrzenne określają relacje uczuciowe zachodzące między ludźmi, siłę i jakość przeżyć. Analizując tego typu zwroty z przenośnie użytymi wyrażeniami bliski, głęboki, wysoki itp., A. Wierzbicka powiada: „W naszym myśleniu istnieje najwidoczniej jakiś model przestrzenny stosunków międzyludzkich. Wyobrażamy sobie siebie i innych ludzi jako punkty, jako obiekty usytuowane jakoś w tej przestrzeni - w różnych odległościach od

359