S6300662

w

tacji^{1 2 3 4 5} oraz bezmyślnej naśladowczości. Znaczenia alegoryczne tych ków znalazły odbicie w znaczeniach odpowiadających im leksi

"ależy

Zgodnie ze wskazaniami L. N. Iordanskiej i I. A. Mielczuka", uznać, że wyodrębniły się w nich konotacje leksykalne, które znajdu'¹ potwierdzenie w takich faktach frazeologicznych, jak „puszyć się ji paw”, „chodzi dumny jak paw” lub faktach słowotwórczych w rodzaj słowa „papugować”. Tak więc „paw” konotuje (leksykalnie) difc pychę, „papuga” - bezmyślne, mechaniczne naśladowanie⁶. Dzięki tyn, konotacjom leksemy te zdolne są spełniać funkcję metafor skonwencjo. nalizowanych, o ustabilizowanej treści znaczeniowej.

Metafora może też aktywizować konotacje wykorzystywane przez równobrzmiący symbol. Czechowicz, który pytał: „dlaczego dzwonem są twe siwe oczy/w księżycu wypełzłe”, spożytkował w tej trudnej metaforze oczu-dzwonów (na tyle ryzykownej, że podana jest w formie pytania) fakt, iż w kulturze europejskiej (a i szerzej) dzwon związany jest z sytuacją pogrzebu, ma więc moc symbolizowania żałobnych uczuć⁷. Związek między metaforyką i sferą znaków symbolicznych bądź alegorycznych jest więc oczywisty. Metafora nie tylko korzysta z konotacji znaku przefiltrowanych w procesie symbolizacji i alegoryzacji, lecz też sama przygotowuje niejako surowiec na symbol. Kiedy za poetą pomyślimy o kimś, że jest „wodą w lecie i rękawicą w zimie”, te metaforyczne określenia pozwalają wnioskować, że zarówno woda latem, jak i rękawica zimą są dla nas symbolami niezbędności. Owa „współpraca” metafory i symbolu dokonuje się dzięki ich uwikłaniu konotacyjnemu, mówiąc po prostu - na skutek ich uwarunkowania wiedzą o świecie.

* %

Z faktu, że symbole i alegorie sytuują swoje signifiant w świecie przedmiotowym, wynika, iż w literaturze ich przestrzenią będzie przestrzeń świata przedstawionego. Znaczenie symboliczne bądź alegoryczne przysługiwać tu może złożonym konstrukcjom - takim, jak postać, wątek, motyw fabularny, niekiedy cała fabuła. Konstrukty te stają się znakiem czegoś, co jest poza nimi: dzieje statku miotanego falami są alegorią ludzkiego losu, sterowanie okrętem (nawą) - alegorią kierowania państwem, samotnie rosnąca limba jest (mówiąc z dużym uproszczeniem) symbolem wielkiego, samotnego człowieka, chocholi taniec - symbolem marazmu i wyrzeczenia się dążeń narodowowyzwoleńczych.

401

1

Alegoryczne znaczenie pawia, o którym tu mowa, jest na tyle popularne, że z kręg,

2

tradycji Ezopowej przeszło - jak to dalej pokazujemy - do języka. W różnych środowi

3

skach kulturowych ten sam znak może mieć inny naddany sens, np. w religii islamu pat symbolizuje słońce w zenicie, w ikonografii chrześcijańskiej - nieśmiertelność (por I. Dąmbska, op.cit., s. 128). Podobnie lew: w apologach oznaczał władcę; w tradycji po etyckiej jest symbolem odwagi i alegorycznym znakiem nieustraszonego wojownika; oznacza jednego z czterech Ewangelistów - Marka: w egzegezie biblijnej uznawany jy za symbol Chrystusa-Zbawiciela: „lew z pokolenia Judy” (por. E. de Bruyne, Etuk d'estheiique medievale, op. cit, s. 345); w pismach alchemicznych symbolizował m.in.ży. wioł ognia (por. M. Rubinowicz, Kolor w systemie średniowiecznego symbolizmu. Komentarz do malarstwa alchemicznego, „Literatura na S wiecie” 1978 nr 5).

4

Niektóre przedmioty miały niezwykle bogatą symbolikę. Wg S. Awierincewa (por. jego Na skrzyżowaniu tradycji. Szkice o literaturze bizantyjskiej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1989) złoto oznaczało Boga, prawdę, światło, sławę, krew, zdrowie, królestwo, słońce i wieczność. Wieloznaczność symboliki kwitnącej jabłoni pokazał S. Czarnowski w rozprawia Warunki społeczne zmian symbolów literackich (zob. przypis 61). Bogate rejestry znaczd symbolicznych przedstawiają słowniki - por. np. W. Kopaliński, Słownik symbolizmu wa 1990; D. Durand, Dictionaire des symboles. Mythes, reves, coutumes, gestesjorml figures, couleurs, nombres, dir. J. Chevalier, Paris 1969; A. de Vries, Dictionary ofSymm and Imagery, Amsterdam 1974; J. E. Cirlota, Diccionario de simbolos, Barcelona 1969,

5

| Zob. przypis 97.

6

Iordanskaja i Mielczuk idą dalej: w leksemach wykazujących konotację leksyka wydzielają osobne znaczenie równe tej konotacji. Tak na przykład, słowo osioł konotjp (w sposób leksykalny) głupotę, miałoby więc ono według nich oddzielne znaczenie 'głupi (oprócz, oczywiście, swych znaczeń zoologicznych: ‘zwierzę określonego gatunku’! 'sarnia: gatunku osła’). Jestem skłonna sądzić, że znaczenie, o którym tu mowa, nie jest w pełni wy kształcone, ponieważ występuje tylko w pozycji predykatu. Jak pokazali N. D. Aratiiumi (w pracy: Jazykowaja mietafora, op. cit.), predykaty metaforyczne użyte w pozycji podmij tu wymagają wykładnika identyfikującego przedmiot odniesienia, na przykład zaimb wskazującego. Tak też zachowuje się analizowany przez nas leksem - por. np. „Osioł zniszczył płot” i „Ten osioł zniszczył płot”. Pierwsze z tych zdań mówi o ośle - zwierzęciu, i tylko o nim. Drugie o kimś metaforycznie nazywanym osłem. Konotacja leksykalna słowa osioł odzwierciedla fakt, że denotat tego słowa od wieków funkcjonuje jako alegoria głupoty i upartości. W takim sensie występuje w bajkach-apologach i w ikonografii.

7

Wiersz Czechowicza nuta na dzwony, którego metaforyka w obsesyjny sposób wykorzystuje symbol dzwonu, omawiam w rozdziale VIII k ' "    "ifc