rytuał 2; relatywizm kulturowy

pewien sposób ich ekspresyjnej realizacji, r, natomiast może być też wprowadzony dopiero z zamiarem upowszechnienia uznania wartości, którym służy. Przy szerokim rozumieniu r. nawiązującym do pojęcia obrzędu, pojawia się . także zagadnienie, czy i o ile służy on ustanawianiu stosunków i ról społecznych (obrzęd). Ponieważ z pewnością r. może czasem tworzyć oraz zmieniać stosunki i role społeczne, przeto warto tu wymienić termin rytualizacja, który oznacza wyraźnie zmianę i stosunków, i ról społecznych tak, by nie tylko wzmocnić ich doniosłość magiczną, ale i dodać im mocy świeckiej, w celu podnoszenia dobrobytu grupy (M. Gluckman, 1962).

R. od ceremonii różni się tym, że w odróżnieniu od ceremonii, zawsze przebiega w sposób ściśle określony, a ponadto nie zawsze zmierza do nadania czynności uroczystego charakteru, co 'jest głównym celem ceremonii, w której bardziej ' akcentuje .się formę działania. R., w przeciwieństwie do ceremonii, zawsze dotyczy spraw ważnych w danej kulturze i społeczeństwie lub przynajmniej może nadać ważność tym sprawom | których dotyczy, czyli ceremonia może się przerodzić w r. Jest sprawą do dyskusji, czy można przyjąć, że r., podobnie jak ceremonia, może występować nie tylko jako zjawisko społeczne, ale i jako zjawisko indywidualne; np. E.R. Leach (1965, s. 608) stwierdza, że ..rytuał określa te aspekty, przepisanego formalnie zachowania, które nie mają bezpośrednich konsekwencji technologicznych. Ten .przepis⁵ jest zazwyczaj wynikiem tradycji kulturowej, ale czasem może być spontanicznym wynalazkiem jednostki, Większość działań religijnych i magicznych jest rytuałem, ale koncepcja rytuału ogranicza się do kontekstów religijnych i magicznych. Działania rytualne są symboliczne przez to, co wprowadzają do stanu rzeczy, ale niekoniecznie są celowe, tzn. działający niekoniecznie chce zmienić stan rzeczy”. Wydaje się, że choć r. może mieć praźródlo w wynalazku jednostki, zawsze jest jednak zjawiskiem społecznym, gdyż działanie staje się r. dopiero w wyniku społecznej akceptacji i standaryzacji, po przyjęciu religijnego, magicznego lub innego społcczno--kulturowego odniesienia, w stosunku do którego zawsze pragnie dany stan rzeczy bądź zmienić, bądź utrwalić. J.R. Goody (1961, s. 157) w odniesieniu do r. stwierdził, żc „w rzeczywistości mamy do czynienia z faktem definiowania działań symbolicznych w przeciwstawieniu do działań racjonalnych i tworzenia kategorii rezydualnej, której obserwator przypisuje znaczenie, aby nadać sens temu, co inaczej byłoby bezsensowne”. Wydaje się jednak,

że przez wspomniane odniesienie i cel r. ma zawsze sens dla społeczności, w której jest praktykowany. Problemem pozostaje, czy ważniejsze jest zbadanie sensu danego r. dla danej społeczności, czy też sensu nadanego mu przez obserwatora, często na podstawie założenia o przedświadomym charakterze badanej kultury, a zawsze i nieuchronnie w związku z uwarunkowaniami kulturowymi i świadomością społeczną reprezentowanymi przez obserwatora (—» emic/ctic).

W literaturze przedmiotu wyróżnia się np. rytuały unikania, tj. „przepisane ograniczenia zachowania i sformalizowane wzory zachowania utrzymujące dystans społeczny miedzy ludźmi” i rytuały towarzyskie (prezentacji), tzn. „przepisane wzory grzecznego zachowania służące interakcji społecznej” oraz rytuały inicjacyjne, tj. „grupowe praktyki służące zaznaczeniu uroczystego nabycia przez jednostkę członkostwa grupy łub zmiany statusu w obrębie . grupy” i rytuały pokrewieństwa „ustanawiające stosunek pokrewieństwa raczej na podstawie funkcjonalnej zależności społecznej . (np. rodzice chrzestni) niż na podstawie związków krwi łub powinowactwa” (G.A. Theodorson, A.G. Theodorson, 1970, s. 35J). Wszystkie wymienione powyżej działania nie są jednak wyróżnikami r„ gdyż mogą być realizowane także w sposób pozarytualny. Rozróżnienia te kładą też nieco zbyt silny akcent na indywidualne i półprywatne znaczenie r. Wydaje się, że dopiero publiczny, uroczysty i społecznie skonwencjonalizowany sposób ich ustalania i realizowania nadaje im charakter r. Na r. składają się normy postępowania, ale muszą one dotyczyć spraw ważnych i być realizowane, by stanowiły r.

ceremonia, obrzęd

Lif.: -> obrzęd

Z. S TASZCZ AK

relatywizm kulturowy [a. cultural relativism; f. relatiyisme cultunel; n. Kullurreiativismus; r. KynaTypimiił penaTHBmM], dyrektywa metodologiczna postulująca obiektywizm i anty-determiniziu w badaniach zjawisk kulturowych, wypływająca z założenia o unikalności i niepowtarzalności kultur.

Można wyróżnić r.k. umiarkowany, który głosi, iż każde zjawisko kulturowe powinno być rozpatrywane z punktu widzenia kultury, której jest częścią, oraz r.k. skrajny, negujący nadto możliwość formułowania ogólnych praw rozwoju kultury i propagujący postawę aksjologicznej neutralności badań; w skrajnych po-1 stadach postawa ta prowadzi do relatywizmu moralnego i indyferentyzmu politycznego. I

M.J. Herskovits (194S) rozróżnił relatywizm międzykulturowy, podstawą którego jest fakt nicrównomierności rozwoju różnych ludów, oraz relatywizm wewnątrzkulturowy, będący absolutyzacją rozwoju różnych sfer życia społecznego, wyprowadzany z założenia,¹ iż każda dziedzina życia społecznego rozwija się w sposób indywidualny.

Niewątpliwy wpływ na kształtowanie się r.k. w amerykańskiej antropologii kulturowej wywarło relatywizujące stanowisko L. Frobeniusa, widzącego przyczyny różnorodności i nie-j powtarzalności kultur w zróżnicowaniu środowiska naturalnego, oraz koncepcja kultury globalnej F. Graebnera, rozumianej jako suma poszczególnych kultur lokalnych. Jednakże jako dyrektywa antropologiczna r.k. wywodzi się od F. Boasa, który zakładał relatywizm leorio-poznawczy, twierdząc, że „zjawiska naszej nauki są tak zindywidualizowane, tak bardzo wystawione na działanie zewnętrznego przypadku, że żaden zbiór praw nie może ich wyjaśnić. [...] Możemy bowiem osiągnąć zrozumienie uwarunkowania każdego indywidualnego przypadku przez siły wewnętrzne i zewnętrzne, ale nie jesteśmy w stanie wyjaśnić w formie praw jego indywidualności. [...] Zjawiska kulturowe odznaczają się taką złożonością, że wątpliwą wydaje się możliwość znalezienia ich praw” (F. Boas, cyt. za: J. Szacki, 1981, cz. 2, s. 6S2). Jednakże ostrożność teoretyczna F. Boasa nie oznaczała całkowitego negowania nomotetycznych zadań . antropologii kulturowej. Do relatywistycznego ujmowania .kultury przywiodły F. Boasa jego wcześniejsze badania lingwistyczne języków indiańskich, które wykazały nieprzydatność schematów wykształconych w badaniach języków indoeuropejskich, oraz negacja deterministycznych i etnocentrycz-nych konstrukcji teoretycznych ewolucjonislów.!

Współczesny umiarkowany r.k. jest w zasadzie relatywizmem międzykulturowym i nie stanowi założenia ontologicznego, lecz tylko ogólną, szeroko rozpowszechnioną dyrektywę metodologiczną, postulującą unikanie wartościowania faktów kulturowych z punktu widzenia kultury reprezentowanej przez badacza oraz ostrożność przy porównywaniu różnych kultur. W tym sensie reprezentantami umiarkowanego r.k. byli m.in. funkcjońaliści. Dyrektywie tej podporządkowana jest także orientacja kognitywna w amerykańskiej antropologii kulturowej (-* etnonauka, -» emic/etic). i Skrajny r.k. występował zarówno w wersji! wewnątrz-, jak i międzykulturowej. Rozwinął się szczególnie w pierwszej połowie XX w. w kręgu uczniów F. Boasa (A.A. Goldenwciser, R. Benedict, M.J. Flerskovits, B.L. Whorf). Przejawiał się w poglądzie, iż nie tylko nie może być mowy o jedności historii ludzkości, ale i o jedności poszczególnych ludów czy kultur. A.A. Goldenweiscr (1922) utrzymywał, że różne aspekty kultury często współ -występują na różnych poziomach złożoności i rozwoju. Z tego powodu nie można mówić o jednolitości kultur i odnosić ich do poszczególnych etapów ewolucji. Zwolennicy skrajnego r.k. reprezentowali pogląd o niepo-równywaloości kultur. A.L. Kroeber (1944) podkreślał różnorodność i unikalność ognisk kulturowych w poszczególnych kulturach. R. Benedict (1966) zwracała uwagę na konieczność relatywizującego podejścia w badaniach międzykulturowych oraz w badaniu roli i zachowań grup i jednostek w obrębie określonej kultury. Najpełniejszy wykład r.k. w skrajnej postaci jako koncepcji historyczno-l -filozoficznej zawierają prace M.J. Rersko-vitsa (1948, 1955, 1959).

Zwolenników skrajnego r.k. jednoczył również postulat całkowitej obiektywności badań antropologicznych. Wyniki badań powinni' być pozbawione sądów wartościujących.

Na gruncie amerykańskiej antropologii kulturowej w latach sześćdziesiątych wywiązała się ostra polemika pomiędzy reprezentantami skrajnego r.k. jako zwolennikami odideologizowania nauki i politycznego indyferentyzmu a re-_; prezenfantami antropologii radykalnej oraz tzw. antropologii oddziałującej (action anthropo-Jogy) - politycznie zaangażowanej i nie stroniącej od sądów wartościujących (-+ antropologia stosowana). W wyniku tej polemiki tezy skrajnego r.k. zostały złagodzone.

etnocentryzm    1

Lit.: D. Bidney: Cultiirc: CulUiral rcl.sliyisin, w: JESS, vot. 3, 1968. — M.J. Herskoyits: Cullnr.it anthropologyj New York 1955. — Tenże; Culfural relativism: Perspec-tives in cultura! pluralism, New York 1973. — R. Horton, R. Finnegan (eds.): Módes of thought; Essays on thinking in western and non-western socielics. London 1973.

M. Gawęcki