ScanImage110

224

Estończykom podjął Jarosław Mądry, a w 1042 r. jego syn próbował podporządkować Państwu Kijowskiemu terytorium plemienne Hame (Jem - NPL, s. 16). W tym też czasie w Ładodze rządy sprawował konung szwedzki Eiliv, wpłacający określoną daninę władcy kijowskiemu, lecz prowadzący w swoich ziemiach całkowicie niezależną politykę wewnętrzną i zewnętrzną (E.A. Rydzevskaja, 1945, s. 50-59). Wydaje się prawdopodobne, żc w XI w. podobne były zasady działania fińskich wspólnot terytorialnych, zwłaszcza estońskich, nadładoskich i Vcsi. W XII w. kiedy powstało Księstwo Nowogrodzkie i przeprowadzono reformę administracyjną włączonych w jego zasięg ziem, autonomia polityczna wspólnot fińskich i wareskich została zlikwidow^rana. Tym wyraźniejszy stał się układ pozostających poza zasięgiem Księstwa Nowogrodzkiego fińskich organizacji polityczno-teryto-rialnych - Liwskich, Vodskich, Estońskich, lżorskich i Karelskich.

Znamienne przy tym, że Skandynanowic znad Ładogi bardzo szybko stracili poczucie odrębności etnicznej w stosunku do fińskiej i słowiańskiej ludności, co wyrażało się zanikiem znajomości własnego języka i zerwaniem łączności ze skandynawską ojczyzną. Zjawisko to w minimalnym stopniu dotknęło Finów włączonych w ramy organizacyjne Księstwa Nowogrodzkiego.

Źródła archeologiczne ujawniają istnienie jeszcze w XVI w. zwartych kompleksów ludności zachowującej własną kulturę i obyczajowość, a zapewne żywy język fiński w centralnych rejonach tego księstwa. Co więcej ludność fińska była współtwórcą północnoruskicj kultury ludowej, nadając jej charakterystyczne rysy czytelne po dzień dzisiejszy.

Utrwalenie przynajmniej na trzy wieki autonomii politycznej Liwów, Estończyków, Vodi, Iżorów i Karelów, a także Suomi i Hame, przyniosło Finom Zachodnim możliwość wszechstronnego rozwoju kulturowego, gospodarczego i społecznego, ustalając ich więzi kulturowe z resztą Europy. Odbywało się to jednakże w ciągłych starciach zbrojnych, w których stroną atakującą najczęściej był Nowogród i państwa skandynawskie, rywalizujące o prawo kontroli dalekosiężnych szlaków handlowych. W najbardziej newralgicznych punktach wschodnich szlaków handlowych, a więc na końcu bałtyckiej trasy morskiej, kontrolę sprawowali Finowie, a dalej Księstwo Nowogrodzkie, co stwarzało zrozumiałe trudności dla kupców zachodnioeuropejskich. W ciągu XII w. zarysowały się nawet możliwości podporządkowania przez Nowogród nie tylko Finów z południowych wybrzeży Bałtyku, ale gospodarujących także na Półwyspie Fińskim. W tej sytuacji sięgnięto po bardzo nośne w ówczesnej Europie hasła nawracania pogan nad Bałtykiem, uzyskując poparcie rycerstwa zachodnioeuropejskiego i papieża. Pierwsza wyprawa krzyżowa do Finów w 1157 r. zakończyła się zwycięstwem szwedzkich krzyżowców i otworzyła kupcom drogę na wschód, wzdłuż północnych wybrzeży Zatoki Fińskiej. Wprawdzie nie spowodowała ona ani masowej chrystianizacji Finów z Półwyspu Fińskiego, ani możliwości stałej organizacji kościoła, wyzwoliła natomiast niechęć Finów do zachodu i działania zbrojne służące w efekcie interesom Nowogrodu. Najbardziej spek-

takularne były wyprawy zbrojne Karelów do Szwecji, gdzie w 1187 r. spalili Sigtunę i na Półwysep Fiński, gdzie dotarli do Turku w 1198 r.

Kolejne wyprawy krzyżowe organizowane były przez Duńczyków, Niemców i Szwedów, rywalizujących między sobą nie tyle o sukcesy w nawracaniu Finów, ile o możliwość zawłaszczenia ich ziem. W latach 1191 i 1202 Duńczycy opanowali południowe wybrzeża Zatoki Fińskiej, sadowiąc się na ziemiach estońskich Finów, gdzie zorganizowali własną administrację i sieć parafii rzymsko-katolickich. W ciągu XIII wieku rozgorzała konkurencja między Duńczykami i kupcami niemieckimi z Hanzy Lubcckiej o opanowanie handlu drogą bałtycką z Nowogrodem. W szranki rywalizacji stanął wkrótce także Zakon Kawalerów Mieczowych, usadowionych początkowo w Inflantach, lecz żywotnie zainteresowany również ujściem Dźwiny. Pod pretekstem nawracania pogańskich Liwów, Zakon podjął zbrojne wyprawy do liwskich ziem naddźwińskich. W ciągu XIII w. wprowadzono zakonną administraq'ę, powodując zniszczenie i upadek liwskich centrów gospodarczo-kulturowych. W pierwszej połowie tegoż wieku przestały funkcjonować ośrodki w Koknese, Selpils i Olnikalns, choć stosunkowo szybko zbudowano w nich zamki zakonne i ustanowiono nową administrację (M. HeUemann, 1954, s. 18 n). Walki z Zakonem Kawalerów Mieczowych spowodowały ogromne zniszczenia wśród Liwów. Na gruzach całkowicie zrujnowanych i opustoszałych liwskich skupisk osadniczych powoli powstawały gospodarstwa bałtyjskich Zemgalów i Selów oraz osadników niemieckich (E. Mu-gurević, 1973, s. 27 n). Również na Półwyspie Kurskim liczba Liwów w wyniku wojen z Zakonem katastrofalnie spadła, zaś pozostali przy życiu i formalnie ochrzczeni, przestali się liczyć jako zespół kulturowo i językowo jednorodny (H. Moora, 1950, s. 100).

Na Półwyspie Fińskim od połowy XII w. trwała systematyczna kolonizacja szwedzka. Przede wszystkim zasiedlone przez Szwedów zostały Wyspy Alandzkie i wschodnie pobrzeże Zatoki Botnickiej, a w następnej kolejności wyspy i północne pobrzeże Zatoki Fińskiej. W początku XIII w. osiedla szwedzkie powstawały w centralnych rejonach późniejszej prowincji Pohja-maa, a w ciągu następnego wieku także na jej peryferii południowej (G. Kerkkonen, 1945, s. 220-227). W tym czasie Szwedzi całkowicie zasiedlili pobrzeże Zatoki Fińskiej dochodząc do Vyborga. Tu jednak stosunkowo szybko ulegli asymilacji z miejscową ludnością fińską i w XVI w. nie byli już notowani jako odrębna nacja.

Napływ osadników szwedzkich na Półwysep Fiński, oprócz wzmacniania władztwa szwedzkiego w tej części Fennoskanii, miał także wspomóc działalność duszpasterską kościoła katolickiego wśród Finów. W latach 1236-1237 wybuchło powstanie zbrojne Finów-Hame w Tavastii, krwawo stłumione przez kolejną krucjatę rycerzy europejskich. Pokonani Finowie z Półwyspu zostali włączeni w skład szwedzkich oddziałów zbrojnych, szykujących w chwilowym przymierzu z Duńczykami i podległymi im Finami

i“ ^aŁ“" ^