ScannedImage 22

- Struktura rewolucji naukowych

wiska elektromagnetyczne są w zasadzie wynikiem mechanicznego ruchu cząstek eteru. Pierwsza zaproponowana przez niego wersja teorii elektryczności i magnetyzmu odwoływała się bezpośrednio do hipotetycznych właściwości, które miał mieć eter. Usunięte one zostały wprawdzie z ostatecznego sformułowania teorii, ale Maxwell nadal wierzył, że teoria elektromagnetyczna da się pogodzić z jakimś uszczegółowieniem teorii Newtona¹. Znalezienie tego wariantu stało się głównym zadaniem dla niego samego i dla jego następców. W praktyce jednak, jak to się zazwyczaj zdarza w rozwoju nauki, takie uszczegółowienie teorii okazało się niezwykłe trudne. Podobnie jak propozycje Kopernika, wbrew optymizmowi autora, pogłębiły kryzys aktualnych teorii ruchu, tak też i teoria Maxwella, mimo swych Newtonowskich źródeł, doprowadziła do kryzysu paradygmatu, z którego sama wyrosła². Co więcej, obszarem, na którym kryzys ten uwidocznił się ze szczególną ostrością, były problemy, o których przed chwilą mówiliśmy, tzn. kwestie związane z ruchem względem eteru.

Analizując zjawiska elektromagnetyczne związane z ruchem ciał, Maxwell nie odwoływał się do

ruchów cząstek eteru; wprowadzenie tej hipotezy do jego teorii okazało się bardzo trudne. W rezultacie więc wszystkie poprzednie obserwacje mające na celu wykrycie przesunięć względem eteru musiały zostać uznane za anomalie. Dlatego też po roku 1890 podejmowano wiele prób, zarówno doświadczalnych, jak teoretycznych, wykrycia ruchu względem eteru i wprowadzenia go do teorii Max-wella. Wszystkie usiłowania doświadczalne okazały się bezskuteczne, phociaż niektórzy eksperymentatorzy uważali, że uzyskane wyniki nie są rozstrzygające. Usiłowania teoretyczne doprowadziły natomiast do kilku obiecujących rezultatów — zwłaszcza Lorentza i Fitzgeralda — lecz i one ujawniły ostatecznie szereg trudności i w konsekwencji doprowadziły do powstania wielu różnych konkurencyjnych hipotez, co, jak już widzieliśmy, towarzyszy kryzysowi³. W tym właśnie historycznym układzie wyłoniła się szczególna teoria względności Einsteina sformułowana w roku 1905.

Omówione trzy przykłady są typowe. We wszystkich wypadkach nowa teoria pojawiała się dopiero po jakimś wyraźnym niepowodzehiu wlioFrhal-rrynrrozwiązywaniu łamigłówek. Co więcej, z Wyjątkiem przypadku Kopernika, w którym czynniki pozanaukowe odegrały szczególnie wielką rolę, załamanie się i będące jego oznaką rozszczepienie teorii na konkurujące wersje następowało nie więcej niż dziesięć-dwadzieścia lat przed ogłoszeniem

139

Richard T. Glazebrook, James Clerk Maxwell and Modem Physics, London 1896, rozdz. IX. Na temat późniejszego stanowiska Maxwella zob. jego własną pracę A Treatise on Electricity and Magnetism, wyd. 3, Oxford 1892, s. 470.

O roli astronomii w rozwoju mechaniki piszę w pracy Przewrót kopemikański..., dz. cyt., rozdz. VII.

E.T. Whittaker, dz. cyt., t. I, s. 386-410; t. II, London 1953, s. 27-40.