ScannedImage 34

że odmówił on przyjęcia islamu³⁸. Nawet w Egipcie Koptowie powstawali kilka razy przeciwko swym muzułmańskim władcom, zanim ulegli ostatecznie za czasów abbasydzkiego al-Ma’muna (813-833)^{1 2}.

PRZYMIERZE 'TJMARA

Sława 'Umara II nie polega’wyłącznie na jego pobożności lub na złagodzeniu podatków nałożonych na neofitów muzułmańskich. 'Umar był pierwszym kalifem, a jedynym Omajjadą, który narzucił upokarzające restrykcje na poddanych mu chrześcijan, zarządzenia niesłusznie przypisywane jego poprzedniemu imiennikowi i pradziadkowi zę strony matki, 'Umarowi I. To tzw., „przymierze 'Umara“, błędnie przypisywane 'Umarowi I, jest poświadczone w kilku wersjach³ przeważnie w starszych źródłach, które mówią o postanowieniach zakładających z góry bardziej ograniczony kontakt między muzułmanami i chrześcijanami, niż to było możliwe w początkowym okresie podboju. Najbardziej uderzającymi przepisami wydanymi przez tego omajjadzkiego kalifa było usunięcie chrześcijan z publicznych stanowisk, zakaz noszenia turbanów, żądanie obcinania włosów nad czołem, ubierania się w szaty wyróżniające ich, przepasywanie ich skórzanymi pasami, nakaz jeżdżenia bez siodła lub tylko na siodle jucznym oraz zakaz budowy miejsc kultu i czynienia hałasu w czasie modlitwy. Dekret przewidywał, że jeśli muzułmanin zabił chrześcijanina, to karany był tylko pieniężnie, żadne zeznanie chrześcijanina przeciwko muzułmaninowi nie było w sądzie honorowane. Oczywiście żydzi byli także podciągnięci pod niektóre z tych przepisów i usunięci z posad rządowych “⁴. Że większość z tych zarządzeń nie była przez długi czas wprowadzona w życie, wskazuje na to taki fakt, iż Halid ibn 'Abdullah al-Qasri, namiestnik Iraku za panowania Hiśama, wybudował kościół w Kufie, aby sprawić przyjemność swojej matce chrześcijance⁵, nadał chrześcijanom i żydom przywilej budowania miejsc kultu, a nawet mianował wyznawcę Zoroastra na stanowisko w rządzie.

NIEWOLNICY

Na najniższym szczeblu hierarchii społecznej znajdowali się niewolnicy ⁶. Islam zachował starożytną semicką instytucję niewolnictwa, której legalność uznawał Stary Testament, lecz nowa religia znacznie polepszyła warunki bytu

niewolnika. Prawo kanoniczne zabraniało muzułmaninowi brania do niewoli swego współwyznawcy, ale nie przyrzekało wolności obcemu niewolnikowi, który przyjął islam. Niewolnicy we wczesnym okresie islamu rekrutowali się z jeńców wojennych łącznie z kobietami i dziećmi, o ile nie zostali wykupieni, oraz z kupionych lub pochwyconych w czasie napadów. Wkrótce handel niewolnikami stał się bardzo ożywiony i zyskowny we wszystkich krajach muzułmańskich. Niektórzy niewolnicy ze Wschodu lub centralnej Afryki byli czarni, inni, z Fergany lub chińskiego Turkiestanu — żółci, jeszcze inni, z Bliskiego Wschodu lub ze wschodniej i południowej Europy — biali. Hiszpańscy niewolnicy zwani saąaliba ⁷, od hiszpańskiego eselavo, osiągali cenę około 1000 dinarów od osoby, podczas gdy cena tureckiego niewolnika wynosiła tylko 600. Zgodnie z prawem islamu dziecko urodzone z niewolnicy, którego ojciec był niewolnikiem lub innym mężczyzną, ale nie jej panem, lub jej panem, lecz nie uznającym tego dziecka za swoje, było również niewolnikiem, natomiast dziecko zrodzone z kobiety wolnej, a ojca niewolnika, było wolne.

Pojęcie o masie niewolników zalewającej w wyniku podbojów imperium muzułmańskie można sobie wyrobić na podstawie liczb — zresztą wyolbrzymionych: Musa ibn Nusajr wziął 300 tys. jeńców z 'Ifriąiji, z czego jedną piątą przekazał al-Walldowi ⁸‘, a z gockiej szlachty w Hiszpanii pojął 30 000 dziewic^{9 10}. Liczba jeńców Qutajby z samej tylko Sogdiany wynosiła 100 000 ⁴⁸. Az-Zubajr ibn al-'Awwam zostawił, oprócz innego ruchomego majątku, 1000 niewolników obojga płci^{11 12 13}. Sławny mekkański poeta opiewający miłość, 'Umar ibn abi Eabi'a (zm. około 719), miał ponad 70 niewolników “. Dla omajjadzkiego księcia utrzymanie świty składającej się z około 1000 niewolników nie było czymś nadzwyczajnym. Nawet szeregowiec w syryjskiej armii w czasie bitwy pod Siffin miał od 1 do 10 obsługujących go niewolników ^H.

Pomiędzy panem a niewolnicą zezwalano tylko na konkubinat, natomiast legalne małżeństwo było niedopuszczalne. Dzieci z takiego związku należały do pana i były wolne. Status konkubiny został przez to podniesiony tylko do pozycji matki dzieci (umm-walad). Jej małżonek-pan nie mógł jej ani sprzedać, ani podarować, a po jego zgonie była uznana za wolną. W procesie przeobrażeń, w którego wyniku powstał amalgamat arabsko-cudzoziemski, handel niewolnikami odegrał niewątpliwie ogromnie doniosłą rolę.

Wyzwalanie niewolników było zawsze uważane za dobry uczynek (qurba)_f upoważniający pana do specjalnej nagrody na tamtym świecie. Kiedy niewolnik został wyzwolony, stawał się klientem swego dawnego pana, a obecnego opiekuna. W przypadku gdy opiekun zmarł i nie zostawił spadkobierców, klient dziedziczył jego majątek.

19«

1

" Al-Aijani, t. X, 8. 99. H. Lammens w „Journal asiatique“ seria 9, t. IV (1894), s. 438 n

2

“ Al-Kindi, a. 73, 81, 96, 116, 117; al-Maqrizi, Hitat, Biilaq 1270, t. II, s. 497.

3

Ibn ‘Abd al-Hakam, s. 151 n.; Ibn 'Aaakir, t. I, s. 178-180; al-Ibalhi, al-Mus(atraf, Oairo 1314, t. I, a. 100 n.

4

“ Abu Jusuf, Ęardg, a. 152 n.; Ibn al-ćawzi, Sirat 'Umar, a. 110; 'ląd, t. II, a. 339 n.; Ibn al-Atir, t. V, a. 49; A. S. Tritton, The Caliphs and Their Non-Mnslim Hnbjeets. Oxford 1930, a. 5-35.

5

   Ibn (fallikan, t. I, a. 302 = de Siane, t. I, a. 485.

6

   Arab. 'abd (l. m. 'ahid) zwłaszcza jeśli byl czarny, poza tyra mamluk (1. m. niamalik) posiadany.

7

Ten sam termin używany przez Arabów na określenie Słowian. Patrz niżej, s. 440.

8

“ Al-Maqqari, t. I. s. 148.

9

" Ibn al-Atlr, t. IV, s. 448.

10

Tamże, t. IV, s. 454.

11

** Al-Mas'udi, t. IV, s. 254.

12

⁴⁴ A l-AOani, t. I, 8. 37.

13

Al-Mas'udi, t. IV, s. 387. Patrz Gorgi Zajdan, Ta'rih at-tamaddun al-Isldmi, wyd. 3, Oairo 1922, t. V, a. 22 i n.