ScannedImage 42

jedność Kościoła i państwa zaczęła ulegać rozbiciu, a wewnątrz samego Kościoła pojawiły się różnice zdań między konserwatywną hierarchią i bardziej radykalnym niższym duchowieństwem. Poza tym, chociaż Kościół nie uczestniczył w sprawowaniu władzy i często wchodził w konflikt z państwem polskim, jego sympatie dlai nacjonalistycznej endecji Dmowskiego zrażały inne partie polityczne i nastawiały doń wrogo mniejszości religijne i narodowe. Pojawił się również Łagodny - biorąc pod uwagę latynoskie standardy - antyklerykalizm. Przejawiiał się on w różnicy zdań między bezwyznaniowym państwem polskim a Kościołem, a jego symbolicznym przykładem był spór między marszałkiem Piłsudskim a kardynałem Sapiehą. Przeniknął on także do szerokich kręgów inteligencji, która przyswoiła sobie w końcu nie tylko oświeceniową, lecz także pozytywistyczną i marksistowską krytykę religii. Tę odmianę anuyklerykalizmu reprezentuje chyba najlepiej znakomita, choć mało znana, | polska szkoła socjologii religii. Po hasła antyklerykale sięgała także, ccd naturalne, socjalistyczna lewica, a nawet ruch chłopski pod przywództwem Wincentego Witosa¹.

Gdyby tendencje te tnwały nadal, mogłoby to oznaczać kres polskiej wyjątkowości. Zostały one jednak przerwane przez wybuch drugiej wojny światowej i ponowne doświiadczenie zaborów, obcej okupacji i zbiorowego oporu. Krańcowe cierpieniee raz jeszcze wzmocniło solidarność narodową, a Kościół polski stanął poncownie po stronie narodu, doznając wyjątkowych brutalnych represji ze strony nazistów i wspierając polskie podziemie zarówno fizycznie, jak i duchowo. Wszelkie urazy, jakie Polacy mogli żywić wobec Kościoła, poszły wkrótce w zapomnienie.

KATOLICKI NARÓD PRZECIWKO KOMUNISTYCZNEMU PAŃSTWU

Wszelkie podejmowanie przez władze komunistyczne próby zerwania więzi między Kościołem katolickim a narodem kończyły się niepowodzeniem. Prawdą jest jednak, że nowe władze stały tu na straconej pozycji. Kościół przez cały czas cieszył się wysokim prestiżem, a jego identyfikację z narodem wzmacniało to, że w efekcie eksterminacji polskich Żydów, masowych przesiedleń ludności ukraińskiej i przesunięcia polskich granic niemal cała ludność powojennej Polski była - przynajmniej formalnie - po raz pierwszy w nowożytnej historii Polski jednolicie katolicka². Tymczasem polscy komuniści nie cieszyli się nigdy szczególnym autorytetem społecznym. Faktyczna likwidacja całej polskiej partii komunistycznej przez Stalina dodatkowo pogorszyła sprawę, a jej następczyni, Polska Partia Robotnicza, podobnie jak cała ówczesna władza, skażona była grzechem pierworodnym związanym z jej obcym pochodzeniem³.

Mimo to reżim mógł liczyć na niemal powszechne pragnienie wyraźnego zerwania z przeszłością, szeroką akceptację dla radykalnych reform społecznych i złudzenia szerokich kręgów inteligencji⁴. Przede wszystkim jednak mógł liczyć na swoją siłę: siłę przymusu, siłę przekupstwa, siłę manipulacji. Na przeszkodzie do osiągnięcia celu, jakim było zdobycie całkowitej władzy, stawał jednak ciągle opór Kościoła katolickiego, który, z jednej strony, gotów był uznać reżim, oddać co cesarskie cesarzowi, a nawet udzielać mu wsparcia i mandatu ze względu na dobro narodu i wymogi polskiej racji stanu - jak nieustannie podkreślał kardynał Wyszyński - ale z drugiej strony z nieugiętą determinacją odmawiał cesarzowi tego, co uważał za boskie, a więc kontroli nad Kościołem i sferą religijną. Konsekwentne stanowisko Kościoła kontrastowało wyraźnie z całkowitym brakiem konsekwencji w polityce państwa wobec Kościoła, o której decydowały względy czysto taktyczne⁵.

Ostateczny cel, z którym władze nigdy się zresztą nie kryły, był jasny: całkowite wyeliminowanie Kościoła i religii z życia Polaków. Zdawano

163

1

Por. Maciej Pomian-Srzednicki, Religious Change in Contemporary Poland: Secu-larization and Politics, London 11982; Georges Castellan, Dieu gardę la Pologne! Histoire du Catholicisme polonais, 1795>-1980, Paris 1981; Olga Narkiewicz, The Green Flag: Polish Populist Politics, 1876-11970, London 1976.

2

   W 1931 roku katolicy stanowili 65% ludności Polski, a już w roku 1946 odsetek ten wzrósł do 96,6%.

3

   Jan de Weydenthal, The Communists of Poland, Stanford 1986; Teresa Torańska, „Them": Stalin's Polish Puppets, New York 1987.

4

   Czesław Miłosz, Zniewolony umysł, Kraków 1999.

5

   Szajkowski, Next to God, op. cit.; Ronald Monticone, The Catholic Church in Communist Poland, 1945-1985, Boulder, Colo. 1986.