ScannedImage 4

zróżnicowania sfery publicznej i prywatnej w nowoczesnym świecie, a także ideologiczne ujęcia krytyczne pojęciowych reifikacji służące legitymizacji nowoczesnych tendencji historycznych. Można wśród nich wymienić między innymi: (a) klasyczną/republikańską krytykę nowoczesnej tendencji do redukowania tego, co polityczne, do sfery zarządzania państwem, tendencję, która przyczynia się do rozkładu właściwej sfery publicznej¹; (b) republikańską krytykę nowoczesnego utylitarnego indywidualizmu z jego tendencją do utożsamiania interesu publicznego z sumą jednostkowych prywatnych interesów lub do prywatyzacji moralności poprzez sprowadzenie jej do subiektywistycznego emotywizmu bądź solipsystycznego stanowienia wartości²; (c) feministyczną krytykę dychotomii między męskim, publicznym, politycznym i amoralnym a żeńskim, prywatnym, apolitycznym i moralnym³.

Wbrew tym teoriom ewolucyjnym, które skłonne są interpretować to, co nazywam „deprywatyzacją” nowoczesnej religii, jako antynowoczesną fundamentalistyczną reakcję na nieuchronne procesy nowoczesnej dyferen-cjacji, twierdzę, że przynajmniej niektóre formy religii publicznej można także uznać za normatywne krytyki dominujących trendów historycznych pod wieloma względami przypominające krytyki klasyczne, republikańskie lub feministyczne. Publicznego oddziaływania tych religijnych krytyk nie powinno się mierzyć jedynie zdolnością danej religii do narzucenia swego porządku społeczeństwu lub przymuszenia autonomicznych sfer do przyjęcia głoszonych przez nią ogólnych twierdzeń normatywnych. Ponowne odgrywanie przez religię roli czynnika systemowej, normatywnej integracji jest w nowoczesnych, zróżnicowanych wewnętrznie społeczeństwach nie tylko mało prawdopodobne, lecz także niepożądane. Przekraczając granice, stawiając publicznie pytania o zasadność autonomicznego dążenia wyodrębnionych w wyniku dyferencjacji sfer do funkcjonowania bez oglądania się na normy moralne lub dobro człowieka, religie publiczne mogą pomóc zmohilizować ludzi przeciwko tym dążeniom, przyczynić się do ponownego wytyczenia granic lub przynajmniej wywołać publiczną debatę na temat tych kwestii. Niezależnie od wyniku czy też historycznego znaczenia takiej debaty religie odegrałyby wówczas istotną publiczną rolę. Podobnie jak feministyczne czy republikańskie krytyki nowoczesnych tendencji rozwojowych, funkcjonowałyby jako krytyki normatywne. Poza tym nie trzeba od razu akceptować normatywnych przesłanek tego rodzaju religijnych krytyk, aby zauważyć, że mogą one pomóc w ukazaniu szczególnego i przygodnego historycznego charakteru nowoczesnych procesów rozwojowych i w podważeniu normatywności nowoczesnego stanu rzeczy.

PRYWATNE I PUBLICZNE RELIGIE Z PUNKTU WIDZENIA DYFERENCJACJI RELIGIJNEJ

Pewne aspekty nowoczesnego zróżnicowania religii na religie prywatne i publiczne pojawiają się w socjologicznych studiach nad religią w postaci rozróżnień między religijnością „indywidualną” a „grupową” na interakcyjnym poziomie analizy, między „wspólnotą religijną” a „kultem wspólnotowym” na organizacyjnym poziomie analizy oraz między „religią” a „światem” na społecznym poziomie analizy⁴.

89

1

   Por. Hannah Arendt, The Humań Condition, Chicago 1958; idem, On Revolution, New York 1963; Jurgen Habermas, Structural Transformation of the Public Sphere, Cambridge, Mass. 1989; idem, The Public Sphere, „New German Critiąue” 1, nr 3 (Fali, 1974); Seyla Benhabib, Models of Public Space: Hannah Arendt, the Liberał Tradition and Jurgen Habermas [w:] Craig Calhoun (red.), Habermas and the Public Sphere, Cambridge, Mass. 1991.

2

   Por. Albert O. Hirschman, Shifting Involvements: Private Interest and Public Action, Princeton 1982; Alasdair Maclntyre, Aft er Virtue, Notre Damę, Ind. 1981; Robert N. Bellah et al., Habits of the Heart: Individualism and Commitment in American Life, Berkeley 1985.

3

   Por. Jean Bethke Elshtain, Public Man, Private Woman, Princeton 1981; idem, Morał Woman and Immoral Man: A Consideration of the Public-Private Split and Its Political Ramifications, „Politics and Society” nr 4 (1974); Carole Pateman, Feminist Critiques of the Public/Private Dichotomy [w:] Benn, Gaus (red.), Public and Private, op. cit., s. 281-303; Seyla Benhabib, Drucilla Comell (red.), Feminism as Critiąue, Minneapolis 1987.

4

Wyróżniając te trzy poziomy analizy, odwołuję się do ustaleń Niklasa Luhmanna. Zob. tenże, lnteraction, Organization andSociety [w:] The Differentiation ofSociety, New York 1982, s. 69-89.