ScannedImage 16

c) Kiedy reiigia wkraczano sfery publicznej, aby bronićtradycyjnego porządku świata przed administracyjną-łub prawną ingerencją państwa, skłaniając tym samym do publicznego i zbiorowego namysłu nad etycznymi podstawami nowoczesnego kształtowania norm i postaw życiowych. Przykładem takiej sytuacji jest publiczna mobilizacja tak zwanej Moralnej Większości i publiczne antyaborcyjne wystąpienia katolików w obronie prawa do życia.

W pierwszym przypadku reiigia służyłaby ukształtowaniu liberalnego porządku politycznego i społecznego. W drugim i trzecim przypadku służyłaby ukazaniu, zakwestionowaniu i podważeniu granic liberalnego porządku politycznego i społecznego. Deprywatyzacja religii mogłaby także służyć zakwestionowaniu empirycznej słuszności tezy o prywatyzacji nowoczesnej religii, a co ważniejsze, mogłaby zmusić teorię prywatyzacji do zakwestionowania własnych normatywnych podstaw, na które składają się liberalny model sfery publicznej i czysto prawne oddzielenie sfery prywatnej od sfery publicznej.

PUBLICZNE RELIGIE OBYWATELSKIE A PRYWATNE WSPÓLNOTY RELIGIJNE

Nowoczesne pojęcie „religii obywatelskiej”, zarówno w swojej pierwotnej postaci znanej z pism Rousseau, jak i w formie nadanej mu przez Roberta Bellaha, wiąże się ściśle z klasyczną tradycją cnót republikańskich i nieufnym stosunkiem do nowoczesnej liberalnej tradycji politycznej. W Bellaha teorii amerykańskiej religii obywatelskiej ta republikańska tradycja została połączona z kalwińską tradycją religijnej i politycznej wspólnoty i z Durkheimowską normatywną, funkcjonalistyczną koncepcją moralnego, funkcjonalnego indywidualizmu przeciwstawionego indywidualizmowi egoistycznemu, utylitarnemu i dysfunkcjonalnemu¹.

Jeśli chodzi o religię, klasyczna tradycja republikańska odróżnia publiczne religie obywatelskie, funkcjonujące jako kult danej wspólnoty politycznej, od prywatnych kultów domowych, stowarzyszeniowych kultów wspólnotowych i indywidualnych religii zbawienia. Mamy tu do czynienia z napięciem między partykularyzmem wspólnoty etycznej, która włącza wszystkich obywateli do politycznego kultu pokrywającego się ze wspólnotą polityczną, a konkurencyjnymi formami przywiązania do bardziej pierwotnych lub bardziej uniwersalnych wspólnot. Najbardziej destrukcyjne dla republikańskich religii obywatelskich są te soteriologiczne zasady religijne, które zwalniają jednostkę z obowiązku absolutnej lojalności wobec wspólnoty politycznej, pozwalając jej na wybór indywidualnych, wewnątrzświatowych lub zewnątrzświatowych, dróg zbawienia lub na łączenie się z innymi jednostkami w celu stworzenia szerszych, dających się upowszechniać wspólnot religijnych, wykraczających ponad partykularyzm wspólnoty politycznej, czy to miasta-państwa czy to państwa narodowego. Istotnie, problemem dla republikańskiej tradycji jest to, jak upolitycznić religię, jak wykorzystać integrującą siłę religii, nie narażając się na groźbę teokracji, która triumfując, zniosłaby autonomię sfery politycznej. Erastianizm i wszystkie podobne próby rozciągnięcia świeckiej kontroli nad instytucjami religijnymi, nawet gdy się powiodą, prowadzą do osłabienia religii, otwierając pole dla ikono-klastycznej prorockiej krytyki politycznego bałwochwalstwa lub dla prywatnego soteriologicznego wycofania.

t Rozważania Rousseau zawarte w VIII rozdziale czwartej księgi Umowy Społecznej, zatytułowanym O religii obywatelskiej, ukazują w sugestywny { sposób wszystkie te dylematy². Rousseau zaczyna od stwierdzenia, że i dawna nierozróżnialna jedność państwowych bogów i państwowych praw uległa zniszczeniu na skutek wprowadzenia przez chrześcijaństwo idei „królestwa nie z tego świata” i nie da się już odtworzyć. Dualistyczna struktura . polityczna średniowiecznego chrześcijaństwa, która zastąpiła starożytny system polityczny, wprowadziła nie tylko „najgwałtowniejszy despotyzm”, z także „podwójną władzę”, zasadę podwójnej zwierzchności, wywołu-

113

1

Por. Robert Bellah, Civil Religion in America, „Daedalus” 96, nr 1 (1967); The Broken Covenant: CMI Religion in Time ofTrial, New York 1975; Robert Bellah, Phillip Hammond, Varieties of Civil Religion, New York 1980; R. E. Richey, Donald G. Jones (red.), American Civil Religion, New York 1974; Michael W. Hughey, CMI Religion and Morał Order, Westport, Conn. 1983.

2

Jean Jacąues Rousseau, Umowa społeczna, przeł. Antoni Peretiatkowicz [w:] Umowa społeczna oraz Uwagi o rządzie polskim..., opracował i wstępem oraz przypisami opatrzył Bronisław Baczko, Warszawa 1966.