ScannedImage 6

ma charakter indywidualny i prywatny, a wiele zbiorowych uniesień i publicznych obrzędów pozbawionych jest religijnego znaczenia¹.

KULTY WSPÓLNOTOWE A WSPÓLNOTY RELIGIJNE

Pierwotny kult, zwłaszcza zaś kult o charakterze politycznym, nie troszczył się w ogóle o interes jednostki. [...] W kulcie wspólnotowym sama zbiorowość stawała się bogiem. Jednostka, aby uniknąć lub pozbyć się osobistych problemów, zwłaszcza choroby, nie szukała ratunku w kulcie swojej wspólnoty, ale zwracała się bezpośrednio do szamana jako najstarszego osobistego i „duchowego doradcy”. [...] W sprzyjających okolicznościach prowadziło to do powstania „wspólnoty” religijnej niezależnej od związków etnicznych. Tak stało się w przypadku niektórych, choć nie wszystkich, „misteriów”. Obiecywały one wyzwolenie jednostek jako jednostek właśnie od chorób, nędzy i wszelkich rodzajów cierpienia i niebezpieczeństw².

Podobnego rozróżnienia między publicznymi kultami wspólnotowymi a prywatnymi „wspólnotami religijnymi” dokonuje Robertson Smith, gdy pisze, że „celem istnienia religii nie było zbawienie dusz, ale przetrwanie i dobro społeczeństwa” i że „dopiero w czasach rozpadu społecznego [...] przesądy związane z magią [...] przenikają do sfery plemiennej lub narodowej religii”³.

Te dwa typy religii odpowiadają dwóm różnym typom wspólnoty, które rządzą się różnymi regułami przyjmowania członków. W przypadku kultów wspólnotowych wspólnoty polityczne i religijne pokrywają się ze sobą. W konsekwencji ktoś, kto przychodzi na świat w kulcie wspólnotowym, .staje się jednocześnie członkiem wspólnoty społeczno-politycznej i religijnej⁴.

Durkheim, wzorem Robertsona Smitha i Fustela de Coulangesa, słusznie dostrzegał w bogu kultu wspólnotowego symboliczną reprezentację i sakralizację wspólnoty. Niesłusznie jednak nadawał formę ogólnej, uniwersalnej teorii religii czemuś, co w rzeczywistości okazuje się tylko teorią jednej z form religii.

_ Wspólnotv religijne tworzą się natomiast w wyniku łączenia się i gromadzenia jednostek w odpowiedzi na religijne przesłanie. Pierwotnie, w chwili swego powstania, wspólnota religijna jest niezależna i nie pokrywa się ze wspólnotą polityczną, choó może dosyć szybko przybrać polityczną formę. Najbardziej rozwinięta forma wspólnot religijnych, „religie zbawienia”, to zindywidualizowana i na ogół sprywatyzowana forma religii, która tworzy . się przede wszystkim poprzez osobisty związek ze zbawicielem, osobowym -Bogiem, prorokiem lub przewodnikiem duchowym. Są to religie „powtórnych narodzin”, które zakładają z góry potrzebę odkupienia „grzesznej duszy” i potrzebę „scalenia” „rozdwojonego »ja«”⁵. Ponieważ religie zbawienia wyzwalają jednostkę z partykularnych, przypisanych jej więzi, mogą sprzyjać powstawaniu uniwersalistycznych wspólnot religijnych poprzez coraz powszechniejsze szerzenie się braterstwa⁶.

Ściśle rzecz biorąc, są to tylko idealne typy analityczne. Chociaż w niektórych społeczeństwach można znaleźć oba typy religii współistniejące obok siebie, w większości przypadków będą to jednak religie mieszane, stanowiące kombinację elementów właściwych dla obu typów. Religie spełniają zwykle funkcje zarówno społeczne, jak i psychologiczne i zaspokajają zarówno zbiorowe, jak i indywidualne potrzeby. W pewnych historycznych okresach lub stadiach rozwoju, a także w pewnych kulturach i tradycjach

93

1

   Na temat „indywidualistycznych” aspektów religii prymitywnych zob. też Edward Evan Evans-Pritchard, Theories of Primitive Religion, Oxford 1965, oraz Paul Radin, Monotheism among Primitive Peoples, New York 1954.

2

   Max Weber, The Social Psychology of the World Religion [w:] From Max Weber, op. cii., s. 272.

3

   W. Robertson Smith, Religion of the Semites, op. cii., s. 29, 55.

4

   W swojej pracy na temat antycznego polis Fustel de Coulanges pisze, że .jeśli ktoś chciałby podać dokładną definicję obywatela, powinien powiedzieć, że był to człowiek, który wyznawał religię danego miasta. Obcy, natomiast, to ktoś, kto nie uczestniczy w miejscowych obrzędach religijnych, kogo nie ochraniają miejscowi bogowie i komu nie wolno nawet przyzywać ich imion. [...] Obywatelem Aten nie mógł zostać ktoś, kto był już obywatelem innego miasta, religia wykluczała bowiem możliwość równoczesnej przynależności do dwóch miast, podobnie jak do dwóch rodzin. Nie można było wyznawać dwóch religii jednocześnie”. Fustel de Coulanges, The Ancient City, Garden City, N.Y., b.d., s. 194, 196.

5

   Zob. William James, Doświadczenia religijne, op. cit., s. 132-254.

6

   Benjamin Nelson, idąc śladem Maksa Webera, uczynił z braterstwa centralną kategorię swojej teorii procesów uniwersalizacji. Zob. Benjamin Nelson. The Idea of Usury: From Tribal Brotherhood to Universal Otherhood, Princeton 1949; idem. On the Roads to Modemity, Totowa, N.J. 1981.