ScannedImage 4

2. Ludzie

Kim byli d ludzie, którzy porzutiwszy wszystko udali się na pustynię7 Skąd pochodzili? Jakie było ich pochodzenie społeczne, wykształcenie?

W naszym zbiorze spotykamy na ogół ludzi pochodzących z Egiptu, ale siła atrakcyjna monastycyzmu egipskiego była tak wielka, że w późniejszym okresie przybywali tu ludzie z całego basenu Morza Śródziemnego, szczególnie z jego wschodniej częśri, a więc Palestyny, Syrii, Synaju, Małej Azji, Persji, Grecji; spotykamy jednak także przybyszów z Zachodu. Równocześnie do Egiptu dochodziła sława wielkich ludzi spoza Egiptu jak Bazylego i Grzegorza z Kapadocji, Efrema z Syrii.

Byli to przeważnie ludzie prośd: chłopi, pasterze, widbłądnicy, da-stkarze, cyrulicy itd., a/choć spotykamy wśród nich ludzi z miasta, ogromną większość stanowią chłopi, jest to więc ruch typowo chłopski, kultura monastyczna jest również kulturą par excellence chłopską. Spotykamy również ludzi marginesu społecznego: bandytów, nawet zwyrodniałych zbrodniarzy, jakim był bez wątpienia Apollo, prostytutki. Nie znaczy to jednak, by wśród mnichów nie było ludzi z innych warstw: Arseniusz i dwaj tajemniczy Rzymianie oraz Synkletyka należeli do arystokracji, Ewagriusz Pontyjski był wybitnym intelektualistą. Ale ogół stanowią ludzie prośd, stąd ich poziom umysłowy jest dość niski, język prosty i bardzo konkretny, problemy teologiczne często dość prymitywne: antropomorfizm czy utożsamianie Melchizedecha z Chrystusem. I tu dochodzimy do jednego z największych uroków apoftegmatów: ludzie bardzo prośd osiągnęli szczyty bogactwa duchowego, które starają się innym przekazać: ludziom bardzo prostym jak oni, językiem równie prostym. Jeżeli św. Jan od Krzyża czy św. Teresa z Avila borykali się z wyrażaniem swych ekstaz, o ileż trudniejsze zadanie stało przed pastuchem czy wielbłądnikiem, mającym jako narzędzie nie giętki język hiszpański intelektualistów XVI wieku, ale prosty, konkretny język koptyj-ski chłopa egipskiego IV wieku, w którym starali się wyrazić mądrość chrześdjańską mówiącą o najważniejszym problemie człowieka: kontakde z Bogiem, i owoce swych przemyśleń nieraz wielu lat? Uczniowie musieli czekać nieraz całe dni, aby usłyszeć od abba „słowo” - czy wynikało to tylko z ćwiczenia ucznia w pokorze?

Jeśli chodzi o stan rodzinny, spotykamy bardzo różne sytuacje: nieżonaci, żonaci, którzy rozeszli się za wspólną zgodą, czasami obydwie strony podjęły życie pustelników; spotykamy małżonków, którzy żyli w dziewictwie, oraz mężów, którzy porzucali swoje żony, nawet z dziećmi, choć spotykamy również wypadki wyjścia na pustynię z małymi dziećmi i wychowywania ich na pustyni.

Apoftegmaty mówią na ogół o mężczyznach, ponieważ ruch pustelniczy był w ogromnej większości ruchem męskim. W niniejszym zbiorku spotykamy się z trzema kobietami; ale musiały one niejednokrotnie ukrywać swoją kobiecość. Apoftegmaty mówią na ogół o ludziach, którzy życie poświęcili Bogu w klasztorze czy na pustyni, spotykamy się jednak także z postaciami ludzi świeckich.

3. Miejsca

Opuściwszy miasto czy wieś rodzinną pustelnicy udawali się na pustynię okalającą dolinę Nilu, na pustynię Synaju, pustynię Judzką czy okalającą Gazę - jak zobaczymy z lektury tekstu, niektórzy mnisi często zmieniali miejsce swego zamieszkania. Słowo pustynia na razie omawiamy z punktu widzenia czysto geograficznego - powrócimy jeszcze do niego, gdy będzie mowa o duchowym znaczeniu pustyni.

Wiadomości geograficzne apoftegmatów nie są zbytnio ścisłe. Egip-tologowie, zafascynowani starożytnym Egiptem faraonów, zaniedbali na ogół wykopalisk dotyczących Egiptu chrześcijańskiego - stąd wielokrotnie stajemy bezradni wobec danych w nich zawartych. Ogólnie można by powiedzieć, że apoftegmaty Księgi Starców odnoszą się do Dolnego Egiptu. Miejscowości, o których jest mowa można znaleźć na załączonej mapce.

Najstarsze skupiska pustelników powstały w Nitrii, dziś koło El-Bar-nudji, stosunkowo blisko Aleksandrii i osad ludzkich. Założycielem żyda monastycznego był Ammun ok. 330 r. Nitria była mielcem dawnych kopalni sody. Na południe od Nitrii znajdowały się skupiska cel mnichów - prawdziwe miasto, jak to wykazały wykopaliska - od których wzięła się nazwa Cele (Kellia).

11