ScannedImage 53

PO „SOLIDARNOŚCI”

O ile mało kto skłonny byłby kwestionować pozytywną rolę polskiego katolicyzmu w powstaniu „Solidarności”, o tyle rola Kościoła i polskiego katolicyzmu w okresie stanu wojennego, w odradzaniu się „Solidarności” i przechodzeniu do demokracji wygląda już znacznie mniej jednoznacznie^{1 2}. Łatwość, z jaką Kościół po wprowadzeniu stanu wojennego powrócił do swojej tradycyjnej roli mediatora między komunistycznym państwem a społeczeństwem polskim, powinna służyć co najmniej jako sygnał ostrzegawczy przed zagrożeniami, jakie dla w pełni niezależnego społeczeństwa obywatelskiego stanowi instytucjonalna potęga polskiego Kościoła.

Biorąc pod uwagę, że w warunkach Polski Ludowej Kościół zyskiwał największe wpływy właśnie wtedy, gdy zarówno państwo, jak i społeczeństwo potrzebowało jego mediacji, nie należy się dziwić, iż zapadł on w końcu na swoisty „syndrom mediacji”³. W stanie wojennym Kościół interweniował w obronie społeczeństwa przed represjami ze strony państwa i domagał się od państwa respektowania praw człowieka i obywatela, powstrzymywał się jednak przed żądaniem instytucjonalizacji pełni praw politycznych. Państwo z kolei potrzebowało mediacji Kościoła, aby uzyskać od społeczeństwa przynajmniej bierną uległość potrzebną do „normalizacji” stanu wyjątkowego. Współpracując z państwem na rzecz takiej normalizacji, Kościół przyjął taktykę politycznego realizmu, która zakładała w zasadzie przystosowanie się do panujących realiów jako punkt wyjścia do poprawy sytuacji w przyszłości, przy jednoczesnym zepchnięciu „Solidarności” i jej ideałów w historyczną przeszłość⁴.

Można jedynie spekulować, czy na decyzji Kościoła zaważył silniej instytucjonalny interes własny czy raczej realistyczny wybór mniejszego zła. Stan wojenny był faktem godnym ubolewania - głosiła oficjalna argumentacja - był jednak konieczny, aby uchronić naród polski przed groźbą interwencji z zewnątrz lub przed niebezpieczeństwem wewnętrznego rozpadu i wojny domowej. Nie ulega wątpliwości, że patriotyczny apel o ratowanie narodu polskiego znalazł głęboki oddźwięk w zbiorowym sumieniu polskiego episkopatu. Równie oczywiste wydaje się jednak i to, że z punktu widzenia instytucjonalnego interesu wprowadzenie stanu wojennego było korzystne dla Kościoła. Nigdy jeszcze kościoły w Polsce - nienarzekające wszak nigdy na brak wiernych - nie były tak wypełnione jak w okresie stanu wojennego. Jednocześnie zaś konstruktywna współpraca Kościoła z władzą przynosiła mu wymierne korzyści. Nigdy wcześniej Kościół nie uzyskiwał tak łatwo od państwa pozwoleń na budowanie nowych świątyń.

Jeśli w latach sześćdziesiątych Kościół i państwo stoczyły ze sobą świadomie batalię o duszę polskiego społeczeństwa, to w okresie stanu wojennego państwo i społeczeństwo stoczyły podobną batalię o duszę Kościoła⁵. Sprawa księdza Popiełuszki ilustruje skomplikowane wzajemne

185

1

The Poles, New York 1982, s. 155. Zob. też ankieta Radia Wolna Europa The Pope in Poland', „Spectator”, 9 i 16 czerwca 1979; Alexander Tomsky, John Paul 11 in Poland, „Religion in Communist Lands” 7, nr 3 (Autumn 1979); idem, Polands Church on the Road to Gdańsk, „Religion in Communist Lands” 1-2, 1981; Jerzy Turowicz, Piąć lat pontyfikatu, „Tygodnik Powszechny”, 16 października 1983.

2

   Thomas Bird, The New Tum in Church-State Relations in Poland, „Journal of Church and State” 24 (1982); Vincent Chrypinsky, Church and State in Poland after Solidarity [w:] J. L. Black, J. W. Strong (red.), Sisyphus and Poland: Reflections on Martial Law, Winnipeg 1986; Hannah Diskin, The Pope’s Pilgrimage to Jaruzelski's Poland [w;] Black, Strong, Sisyphus and Poland, op. cit.; J. B. de Weydenthal, The Church and the State of Emergency, „Radio Free Europę: Research 49 (19 February 1982); Peter Raina, Kościół w Polsce, 1981-1984, Londyn 1985.

3

   Krytyczną analizę kościelnego syndromu mediacji w Chile pod rządami Pinocheta zob. Hugo Villela, The Church and the Process of Democratization in Latin America, „Social Compass” 26, nr 2-3 (1979).

4

   Krytyczne, lecz wyważone analizy roli Kościoła w latach osiemdziesiątych zob. Aleksander Smolar, The Polish Opposition [w:] Fehćr, Arato, Crisis and Reform in Easiem Europę; David Ost, Solidarity and the Politics of Anti-Politics, Philadelphia 1990; idem, Poland Revisited: Normalization and Opposition, „Poland Watch” 7 (1985). W sprawie trwającego wciąż sporu wokół „realizmu” i „idealizmu” w polskiej polityce zob. Adam Bromke, The Meaning and Uses of Polish History, Boulder, Colo. 1987; idem, Polands Politics: Idealism vs. Realism, Cambridge, Mass. 1967; idem, Polands Idealism andRealism in Retrospect, „Canadian Slavonic Papers” 31 (March 1979); Michnik, Letters from Prison, op. cit.

5

   Por. Andrzej Micewski, Kościół ostrzegał „Solidarność", „Polityka”, 14 listopada 1987; Daniel Passent, Miądzy Kościołem a Solidarnością, „Polityka”, 19 marca 1988; Zenon Rudny, Cesarzowi - co Cesarskie, Bogu - co Boskie, „Polityka”, 24 października 1983.