ScannedImage 8

64 Religie Bliskiego Wschodu

Ważnym składnikiem modlitw, zwłaszcza w czasach późniejszych, były pochwały i komplementy pod adresem bóstwa. Z czasem - pod wpływem mezopotamskim -przekształciły się one w odrębne całości, jako pieśni pochwalne i hymny (np. hymn do Istanu).

Z niektórych tekstów wynika, iż poszczególne obrzędy wprowadzili kiedyś bogowie, a zatem kapłani i król jedynie powtarzali owe rytualne czynności. Spotykane zaś zaklęcia i modlitwy świadczą o tym, że wobec bogów stosowano przymus o charakterze magicznym. Były też zabiegi magiczne, mające na celu chronienie króla przed złem oraz odmładzanie go¹. Według tekstów starohetyckich, zabiegi magiczne dotyczyły jedynie króla i jego rodziny. Uprawiano głównie magię „białą”, mającą działanie pozytywne, ale zdarzały się też przypadki stosowania na dworze magii „czarnej”. Magią zajmowały się przede wszystkim kobiety („staruchy”), co stanowi specyfikę anatolijską, a należały one do personelu świątynnego. Często podawały się za wysłan-niczki bogów, zwłaszcza Hannahanny. Dominowała magia słowna (zaklęcia), choć mogły im towarzyszyć praktyki magiczne. Zachowane teksty magiczne zawierają wykaz przedmiotów niezbędnych do wykonania obrzędu, opis samego zabiegu oraz teksty zaklęć, co świadczy o istnieniu wypracowanych i ustalonych wcześniej schematów rytualnych.

Ważną część praktyk magicznych stanowiły obrzędy rytualnego oczyszczenia, w których podstawowym środkiem była woda (z rzeki lub źródła) stosowana do obmycia rąk i głowy, czasem także nóg. Wojsko oczyszczano za pomocą obrzędu przejścia przez rodzaj bramy, po której dwóch stronach leżały połówki zwłok człowieka i zwierzęcia (kozła, szczeniaka i prosiaka). O roli magii w czasach późniejszych świadczy najlepiej fakt, iż ogromna większość tekstów z archiwum królewskiego w Hattusa oraz z biblioteki znajdującej się tam w tzw. Wielkiej Świątyni (z XIII w. p.n.e.) dotyczyła właśnie spraw magii i religii².

W okresie starohetyckim przywiązywano znaczną wagę do śledzenia znaków zesłanych przez bogów³. W tym celu obserwowano „znaki niebieskie”, zwłaszcza pioruny oraz - pod wpływem mezopotamskim - zaćmienia i deformacje Słońca i Księżyca. Wróżono też z ognia (obserwacja ogniska) i jakiegoś płynu tarlipa. Uważano, że pośrednikiem między bogami i ludźmi może być prorokini świątynna lub człowiek natchniony. W tym wypadku bogowie swoją wolę przekazywali poprzez ich usta. Możliwy był też kontakt bezpośredni, poprzez sen, a boginią, która go objaśniała, była Zulki. Znaki trudne do zrozumienia wyjaśniali specjalni fachowcy. Z Mezopotamii przejęto wróżenie z wnętrzności zwierzęcia składanego w ofierze. Przy każdej świątyni znajdował się wieszczek wróżący w ten sposób (najczęściej z owcy). Badano wygląd wątroby oraz skręty kiszek. Wróżbami z wątroby opiekowało się podziemne Słońce, być może dlatego, że zapisane na tabliczkach losy krajów i ludzi przechowywane były w podziemiu. W Hattusa znaleziono starohetycki gliniany model wątroby, na którym znajdowały się napisy w języku akadyjskim i hetyckim, oraz teksty pomagające w interpretacjach wnętrzności zwierzęcych. Wróżono też na podstawie obserwacji lotu ptaków i ruchów węży w basenie z wodą (w XIII w. p.n.e. dużego znaczenia nabrała obserwacja ptaka hurri). W pewnych sytuacjach uciekano się do „wyroku rzeki”.

W przypadku, gdy król usłyszał grzmot, musiał wykonać przewidziane na tę okoliczność obrzędy. Udawał się do halentiu, gdzie spotykał królową i możnych, zasiadał na tronie obrzędowym i dokonywał libacji przed oknem. Jeśli grzmot miał miejsce podczas jazdy, król wychodził z powozu, kłaniał się i dokonywał libacji. Tego typu obrzędy „meteorologiczne”, bardzo rozbudowane i połączone ze składaniem ofiar, stanowią specyfikę wyłącznie hetycką. Był też obrzęd inicjacji królewicza, w którym - obok kapłanów - brało udział 12 świątynnych hierodul.

Święta związane były z kalendarzem rolniczym i zwyczajami lokalnymi. Od czasów najdawniejszych utrzymywała się tradycja obchodzenia świąt wiosny i jesieni (z okazji żniw). W wielu świątyniach przechowywano glinianą beczkę na zboże, którą jesienią napełniano zbożem, a wiosną otwierano. Właśnie wówczas posągi bóstw wynoszono ze świątyń i stawiano na otwartej przestrzeni lub w świętym gaju koło stel huwaśi. Obmywano też posągi w rzece lub świętym źródle, składano ofiary i urządzano zawody sportowe (zapasy i rzut kamieniem). Podczas zwykłych świąt, na przykład codziennych lub comiesięcznych, król udawał się do świątyni, dokonywał oczyszczenia (przez obmycie rąk), padał na twarz przed bóstwem, zasiadał na tronie kultowym, a następnie składano ofiary i w obecności urzędników rozpoczynano ucztę kultową.

Szczególne znaczenie miało święto purulli, obchodzone na początku wiosny (jako Nowy Rok). Być może, jego obchody były związane z ustalaniem przez bogów losów kraju i pary królewskiej. Znamy dwie wersje mitu wyjaśniającego genezę tego święta, zredagowane przez kapłana boga burzy w Nerik, Kellę. Według starszej (protohetyc-kiej) wersji, pokonany przez Illujankę bóg burzy wzywa innych bogów na pomoc. Jego córka, Inar, oraz śmiertelnik Hupasija urządzają dla Illujanki ucztę, podczas której upijają go i krępują, a bóg burzy - zabija. Według wersji późniejszej, bóg burzy -pomimo początkowych trudności (Illujanka zabiera mu serce i oczy) - także pokonuje przeciwnika i zabija go.

Jesienią, po powrocie z wyprawy wojennej, obchodzono święto nuntarijaśha, podczas którego król i królowa przez kilkanaście dni wykonywali czynności kultowe w miastach bliskich stolicy. Na wiosnę przez 38 dni obchodzono, być może pod wpływem huryckim, święto AN.TAH.ŚUM. Król odwiedzał wówczas świątynie w różnych miastach, m.in.: w Tahurpie, Tippuwie, Hattusa i Zippalandzie. Następnie obchodzono kolejno uroczystości ku czci boga burzy i wojny Ziparwy, Szauszki z Hattariny, Ea, szczytu Puskurunuwa i deszczu. Z pewnych tekstów wynika, że podczas niektórych świąt, np. huryckiego święta (h)iśuwa (poświęconego Teszubowi z góry Manuzija), odgrywano dramat kultowy⁴.

Obrzędowość hurycka⁵ w wielu przypadkach miała podobny charakter. W kulcie codziennym dominowały ofiary i libacje, traktowane jako posiłek bóstwa. Ofiarowywano więc mięso, chleb i owoce. Pewne dokumenty wspominają o świętach obchodzonych 1 -2 razy w miesiącu (np. w Alalah i Arrapha) lub raz do roku (w Samuha). Te

^lw Wykonywano wówczas jego posąg z żelazną głową, oczami orła i zębami lwa.

M. Popko, Magia i wróżbiarstwo u Hetytów, Warszawa 1982, s. 21 n.

Tamże.

M. Popko, Religie starożytnej Anatolii, dz. cyt., s. 197 n.

Tenże, Huryci, Warszawa 1992, s. 144 n.