ScannedImage 3

54 Religie Bliskiego Wschodu

tron kultowy, jeden z głównych bogów. Był on¹ opiekunem i pomocnikiem króla, władcą gór i świata roślinnego. Halmasuit przekazał królowi symbol władzy, powóz hulukanni, używany podczas religijnych obrzędów. Jego kult wyrażał się ofiarami dla symbolizującego go tronu (odmiennego od tronu królewskiego), którego Halmasuit był personifikacją. Siedzibą tego boga było miasto Harpisa, a świętym ptakiem i posłańcem - orzeł. W tekście Anitty otrzymuje on od boga Sjusummi miasto Hattusa, które Anitta niebawem zdobywa i niszczy zupełnie. Kult tronu obrzędowego to specyfika religii anatolijskiej^{2 3}.

^Sjusummi znaczy „Nasz bóg”, a pierwotnie „Nasze Słońce”. Jego posąg został zrabowany w Nesie przez króla miasta Zalpa, a Anitta sprowadził go z powrotem do Nesy. Dzięki pomocy Sjusummi, Anitta zdobył Hattusa. W tekstach późniejszych bóg ten nie występuje. Prawdopodobnie jego funkcje boga światłości dziennej przejął bóg-Słońce, Istanu. Na równi z bogiem burzy i Słońcem czczony był Lelwani, władca świata podziemnego. W warstwie hatyckiej (jako Leluwani) i starohetyckiej występuje on jako bóstwo męskie, do którego orszaku należały Istustaja i Papaja, natomiast później Lelwani stała się boginią^⁰, odpowiadającą akadyjskiej Allatum (tak ją nazywano w tekstach nowohetyckich). Ku jej czci obchodzono święto noworoczne purul-li. Lelwani była opiekunką króla, który w przypadku choroby bądź niepowodzeń składał jej w ofierze człowieka.

Warto dodać, iż w Bogazkale odnaleziono, pochodzącą z tej samej epoki, formę odlewniczą, służącą do wykonywania posążków Pani Zwierząt, nagiej bogini stojącej na bykach, z mieczem u pasa i dwoma mniejszymi zwierzętami w rękach. Być może jest to odpowiednik typowego dla starożytnego Bliskiego Wschodu bóstwa określanego terminem Wielka Bogini⁴. W tekstach starohetyckich mamy też imiona bóstw związanych ze światem podziemnym: Tasammat, Tasimmet, Istustaja, Papaja, Hasa-mili i Zilipuri. Istustaja i Papaja należały do orszaku Lelwani i były boginiami przeznaczenia i losu: miały siedzieć nad brzegiem morza i prząść nić ludzkiego życia. Według innego przekazu, miały przebywać wraz z boginią Hannahanną w podziemiu. Hasamili był związany z nocą, a czcili go Hetyci, Palajczycy i Luwici. Tasimmet to nałożnica boga burzy. Bogiem wojny był Wurunkatte (protohetyckie - Pan kraju). Czczono go w wielu miastach północnej Anatolii, m.in. w Hattusa, Nerik i Tawinija (obchodzono tu jego święto zwane hadauri).

Spośród bogiń, należących do grupy Bogiń-Matek, teksty starohetyckie wspominają: Katahhę z Katapy, (Ka)mammę (bogini płodności i urodzaju), Hantitassu (bogini miasta Hurma), „Królową” z Ankuwy oraz Hannahannę. Ta ostatnia, dawna wielka bogini-matka (być może matka lub małżonka Tarhuny), była boginią decydującą o życiu boskiej rodziny, a później została powiązana z obrzędami magicznymi. Przebywała wraz Istustają i Papają w podziemiu. W epoce imperium jej rola w panteonie ulega osłabieniu. Dawną protohetycką boginię Katahzipuri Hetyci czcili - pod imieniem Kamrusepy - jako opiekunkę rytuałów magicznych. Pełniła ona funkcje uzdrowicielki i bogini-czarodziejki oraz córki i pomocnicy boga-Słońca, Istanu. Posługując się magią, przeciwdziałała gniewowi oraz chorobom (np. w przypadku bezpłodności) i nieszczęściom. Często pełniła też funkcje kapłańskie. U Palajczyków występowała pod swym pierwotnym imieniem i zajmowała ważne miejsce w ich panteonie. Wu-runzimu (utożsamiona później z boginią-Słońce z Arinny) odgrywała jeszcze wówczas mało ważną rolę.

Hetyci otaczali czcią ognisko domowe, które traktowali jako pośrednika w modli-twaclTdobogów. Protohetyckie imię bóstwa ogniska to Kuzanisu. Upersonifikowane Ognisko, podobnie jak Tron, miały opiekować się królem i jego rodziną. Czczono też święte runo (skóra owcy w kształcie bukłaka), będące zapewne fetyszem (symbolem obfitości), choć traktowano je jako bóstwo (bez cech osobowych) i oddawano mu cześć do XIII w. p.n.e., oraz stele kamienne (huwaśi) w świątyniach lub na otwartej przestrzeni.    ■ i jkH £    ’ ^r

Wraz z powstaniem państwa hetyckiego oraz umiejscowieniem jego stolicy w Hattusa, zaczyna kształtować się oficjalny panteon. Obok bóstw hetyckich wchodzą do niego bóstwa Protohetytów oraz ludności podbitej, np. z rejonu Hattusa. Bogów połączono w rodziny, będące w hierarchicznej zależności od głównego boga Tarhuny i je-' go żony, bogini-Słońce z Arinny. Bogowie spotykali się na ucztach, mówili swoim językiem i byli podobni do ludzi (weselili się, smucili, gniewali, a nawet cierpieli wskutek głodu). Tego typu antropomorfizm jest cechą charakterystyczną dla większości religii starożytnych.    ,

Na czele panteonu stanął Tarhuna, niebiański bóg-burza utożsamiany z protohe-tyckim Taru, luwijskim Tarhuntem (luwijskie tarhunt - Potężny) i hurycko-urartyj-skim Teszubem. Przedstawiano go pod postacią byka, który był jego świętym zwierzęciem, lub też stojącego na byku albo na wozie zaprzężonym w dwa byki. Jego partnerką była bogini-Słońce z Arinny. Naczyniem kultowym Tarhuny był ryton w kształcie byczej głowy, a atrybutami - piorun, maczuga i trójkąt symbolizujący dobro. Tarhuna był władcą sił przyrody, zarówno pozytywnych (np. zapładniających) lak i niszczących. To on przekazał królowi władzę nad krajem. Jego głównym świętem było puruili, obchodzone na początku roku i wywodzące się z tradycji protohe-tyckiej. Według znanego mitu, stoczył on walkę z wężem/smokiem Illujanką⁵, którego po rozmaitych perypetiach zwyciężył. W jednej z wersji mitu boga-burzę wspierała w tej walce bogini Inara. Mit o walce boga ze smokiem był związany z uroczystościami puruili.

Niemal równorzędną pozycję w panteonie zajmował Istanu, bóg-Słońce. W jego osobie połączyły się cechy typowego indoeuropejskiego boga dziennej światłości i protohetyckiego Słońca o imieniu Estan (była to bogini). Później pojawiły się też wpływy babilońskie (Szamasz) i huryckie (Szimegi). Wędrując po niebie jako Słońce, Istanu widział wszystko. Dostrzegał więc dobro i zło, był sędzią oraz świadkiem zobowiązań i umów. Zwoływał bogów na narady, a bogu-burzy przynosił ważne nowiny. Pojawiał się na niebie na czterokonnym rydwanie. Opiekował się też obrzędami magicznymi. Uważano go za dobroczyńcę ludzkości i jej opiekuna-pasterza. W mitach często występuje w towarzystwie swej córki i pomocnicy, Kamrusepy, oraz

1

** Lub była, bo niektórzy uważają, że chodzi o boginię.

2

* M. Popko, Religie Starożytnej Anatolii, dz. cyt., s. 76.

3

   Utożsamiano ją z huiyckąAlłani.

4

   W Mezopotamii Inanna i Isztar, u Semitów Zachodnich Asztaite i Anat.

5

G. Beckman, The Anatolian Myth of Illuyanka, .Journal of Ancient Near East Society” 1982(14).