29645 ScannedImage 5

58 Religie Bliskiego Wschodu

W tym celu zapłodnił swym nasieniem skałę i z tego związku narodził się Ullikummi, głucha i ślepa istota z diorytu, o ludzkich kształtach, osadzona w głębi morza na barkach olbrzyma Ubelluri. Ullikummi rósł nieustannie i zagroził bogom, iż zniszczy całą ludzkość. Wyszedł z morza na ląd i dotarł do świętego miasta Kummija. Wówczas, wskutek interwencji boga Ea, narzędziem, którym niegdyś rozdzielono niebo i ziemię, odcięto jego stopy od podłoża (czyli od Ubelluri). Ullikummi utracił więc swą magiczną moc, walkę przegrał i nie udało mu się zdetronizować Teszuba. Wtedy Kumarbi poślubił Szertapszuruhi (córkę Morza) i został ojcem Hedammu, następnego - po Ullikummi - przeciwnika Teszuba. Z Hedammu zmierzyła się Szauszka, która ukazała mu się naga i poczęstowała piwem. Oczarowany wdziękiem bogini i upojony piwem, Hedammu wyszedł z wody na ląd i wskutek upałów i suszy stracił swą moc⁹⁴.

Znacznie więcej wiemy o panteonie huryckimw Anatolii w.II tys. p.n.e. W wykazach bóstw huryckich znalezionych w tekstach z Ugarit występują: Ani (odpowiednik sumeryjskiego An), jego żona Antum, Kumurwi (Kumarbi z tekstów hetyckich), Enlil z małżonką Ninlil, Szauszka, Teszub i jego żona Hebat, bóg-Słońce Szimegi, bóg--Księżyc Kuszuh, Uszhara, Asztabi (bóg wojny), Allani (bogini świata podziemnego), Nubadig (czyli Lubadagasz) i Hutena-Hutelura. W tej epoce, zapewne pod wpływem syryjskim⁹⁵, w miejsce dawnych wielkich bogów (Kumarbi, Lubadagasz) na czoło panteonu wysuwają się Tęszub, Szimegi i Szauszka. Proces ten jest widoczny zwłaszcza w Kizzuwatnie, gdzie dominacja pary Teszub-Hebat jest zdecydowana. W skalnym sanktuarium Kizzuwatny we Fraktin (koło Kayseri) mamy np. scenę adoracji Teszuba i Hebat przez władcę hetyckiego Hattusili III i jego żonę Puduhepę. Ogólno-hurycki zasięg miał także kult Szimegi (lub Szimigi), który przejął wiele cech babilońskiego Szamasza, Kuszuha (spory wpływ miał tu stary kult Księżyca w Charran) oraz Kumarbiego (jego siedzibą było miasto Urkisz), którego utożsamiano z babilońskim Enlilem oraz semickim Elem i Daganem.

Teszub (huryckie Tessob, Teśśub; urartyjskie Teiśeba) to hurycko-urartyjski bóg--btfiza, odpowiednik sumeryjsko-akadyjskiego Adada, zachodniosemickiego Baala i hetyckiego Tarhuny. Teszub pokonał i zdetronizował Kumarbiego. Wyobrażany był w postaci byka, a jego towarzyszami były dwa byki, Szeri i Huri. Siedzibą Teszuba było święte miasto Kummija. O popularności tego boga na terenach zajętych przez Hurytów może świadczyć włączanie jego imienia do imion królów. Na przykład na pochodzącej z XIV w. p.n.e. pieczęci z Karkemisz mamy wizerunek Teszuba w hetyc-kim ubiorze oraz zapisaną hieroglifami i pismem klinowyni inskrypcję: „Pieczęć Tal-mi-Teszuba, króla Karkemisz, syna Ini-Teszuba”⁹⁶. Hebat (ugaryckie Hbt - Pani Nie-bios) to małżonka Teszuba pełniąca także funkcje bogini-matki. Przedstawiano ją jako stojącą na panterze w długiej szacie i w okrągłej czapce na głowie lub siedzącą na tronie. Centrum kultu Hebat było syryjskie miasto Halpa (dziś Haleb). Kult tej pary był powszechny w północnej Syrii, skąd przejęli go Huryci z Kizzuwatny. W okresie państwa nowohetyckiego Hebat utożsamiano z hetyckąboginią-Słońce z Arinny. Ich

** M. Popko, Hurycki mil o walce bogów o władzę, „Euhemcr - Przegląd Religioznawczy” 1971 nr 4 (82).

^w Dominującą rolę odgrywał tam bóg burzy, Ba‘al. ^w B. Brentjes, Al te Siegelkunst des Vorderen Orients, Leipzig 1983, s. 142 n.

synem był Szarruma, początkowo cylicyjski bóg-góra, Hurytom z Syrii i Mezopotamii nieznany. W ten sposób powstała trójca, czczona przez Hurytów anatolijskich.

Szauszka (Szawuszka) to bogini miłości, płodności i wojny, siostra Teszuba i Tasz-misżu, choć jej kult wywodził się prawdopodobnie z asyryjskiej Niniwy⁹⁷. Była dawczynią szczęścia i powodzenia, ale mogła też za pomocą magii zsyłać na mężczyzn niemoc. Jej świętym zwierzęciem był lew. Nazywano ją Czarną Boginią i czczono w wielu miastach Kizzuwatny (Samuha, Pamassa, Lahhurama), a potem także w państwie hetyckim (np. w Hattusa). Utożsamiano ją z Pirwą, akadyjską Isztar Lzachod-niosemickąAsztarte. Król Hattusili III uważał Szauszkę za swoją patronkę.

W jednym z huryckich mitów o Kumarbim wspomniane jest bóstwo świata podziemnego Nara (brat Ea), który panuje nad zwierzętami. Do bóstw podziemnych należą też Nerigal i Allani (utożsamiana z babilońską Ereszkigal). Duże znaczenie miał kult gór (w Syrii towarzyszem Teszuba była góra Hazzi), a także rzek, nieba i ziemi.

Od końca XV w. p.n.e. kult Teszuba i Hebat przenika do państwa hetyckiego, gdzie utożsamiono ich z Tarhuną i boginią-Słońce z Arinny, a wpływy religii huryckiej nasilają się tam za panowania Hattusili III i jego żony Puduhepy (córka arcykapłana huryc-kiego z Lawazantiji). Świadczy o tym bardzo ważne hetyckie sanktuarium skalne Yazi-likaya koło Hattusa. Na płaskorzeźbie, wykonanej z inicjatywy Puduhepy przez jej syna (Tuthalija), przedstawione są dwa szeregi bogów: Teszub, Szarruma, Taszmiszu (brat Teszuba), Kumarbi, Ea, Kuszuh, Szimegi i Asztabi (szereg męski) oraz Hebat, Allanzu (córka Teszuba), Taru, Takitu, Hutena, Hutelura, Szalasz (żona Kumarbiego), Allatum, Tapkina (żona Ea) i Szauszka (szereg żeński). Jest to więc panteon hurycko-hetycki.

\ W panteonie palajskim smołową rolę odgrywał bóg burzy Ziparwailub Zaparwa), którego żoną była Katahzipuri. W okresie imperium hetyckiego posiadał on swoją świątynię także w Hattusa. Bóg-Słońce nazywał się u Palajczyków Tijaz. W panteonie tym występują też Saushalla, Ilalijantikes, Kamamma, Hasamili i Hilanzipa. Jak widać, brak tu obcych wpływów (mezopotamskich i syryjskich). U Luwitów (mieszkali na południu Anatolii) na czele panteonu stał bóg burzy Tarhunt, a lokalnymi bogami burzy byli Tatta i Santa. Bogiem-Słońce był Tiwat, a bogiem-Księżyeem - Arma. Ten drugi był bardzo czczony, a odpowiadał huryckiemu bogu Kuszuh i hatyckiemu Ka-Sku. Z jego kultem wiązał się rytuał składania byka w ofierze zastępczej za króla. Prawdopodobnie luwijskiego pochodzenia był Jarri, bóg wojny i zarazy, popularny w całej Anatolii (Hetyci przedstawiali go jako łucznika). W panteonie luwijskim występują też bóstwa znane z tekstów hetyckich: Huwassanna z Hubesny, Hasamili, Pir-wa, Kamrusepa, Zilipuri.

Na terenach leżących na północ od Hattusa czczono Zaliju (późniejszy Zalijanu), boga-górę, którego partnerką była bogini Zahapuna z Kastamy. W rejonie tym czczono też górę Puskurunuwę i rzekę Zuliję.

Antropologia

Nie wiadomo, co Hetyci sądzili o pochodzeniu człowieka. Kwestię tę teksty starożytne pomijają milczeniem. Spotkane w jednym z nich stwierdzenie, iż boginie losu tworzą człowieka, interpretuje się w ten sposób, że brały one udział w narodzinach

M. Popko, Huryci, Warszawa 1992, s. 137.