72633 ScannedImage 2

52 Religie Bliskiego Wschodu

Wszystkie te ludy (Hetyci, Huryci, Palajczycy, Luwici) posiadały własne systemy religijne, będące na różnym poziomie rozwoju. W okresie imperium hetyckiego (XIV--XIII w. p.n.e.), dzięki postępującej integracji społeczeństwa, pojawiły się warunki dla synkretyzacji tych wierzeń. Dlatego terminy „Hetyci” i „hetycki” mają szersze znaczenie, obejmują bowiem samych Hetytów (Nesytów) oraz inne ludy Anatolii: Protohetytów, Luwitów, Palajczyków i Hurytów.

Państwo hetyckie powstało w połowie XVII w. p.n.e. (jego twórcą był Labama), a na przełomie XIV i XIII w. obejmowało prawie całą Anatolię i znaczną część Syrii (z ważnymi miastami Halab i Karkemisz oraz częścią huryckiego państwa Mitanni). Było wówczas trzecią, po Mezopotamii i Egipcie, potęgą Bliskiego Wschodu. Upadło około 1200 r. p.n.e. w wyniku powtarzającej się klęski nieurodzaju oraz najazdu tzw. ludów morza.

Najważniejsze źródła pisane to teksty staroasyryjskie z Kanesz z XIX-XVIII w. p.n.e. oraz dokumenty ze stołecznego archiwum w Hattusa (dziś Bogazkale na wsch. od Ankary) z okresu imperium i egipskie archiwum z Tell el-Amama (korespondencja hetycko-egipska). Bardzo ważny jest też traktat Anitty, władcy Kanesz (hetyckiej Nesy), najstarszy tekst hetycki (i indoeuropejski), pochodzący z początku XVIII w. p.n.e. Pismo hetyckie odczytał w 1915 r. czeski uczony B. Hrozny i nazwał ten język „hetyckim”, choć - jak się później okazało - w starożytnej Anatolii nazywano go nesyckim¹. W Kanesz znaleziono też asyryjskie, syryjskie i anatolijskie pieczęcie, przeważnie z wyobrażeniami o tematyce religijnej, na których widać bóstwa, symbole astralne i sceny kultowe. Przewaga dokumentów o treści religijnej w archiwach hetyckich (opisy ceremonii religijnych, teksty modlitw i wróżb, rozporządzenia na temat personelu świątynnego i rytuałów magicznych) świadczy o wielkiej roli religii w życiu państwa i społeczeństwa.

Ponieważ przy badaniu religii hetyckiej² opieramy się na dokumentach pochodzących z archiwów oficjalnych (pałacowych lub świątynnych), można próbować odtworzyć jedynie zarys religii państwowej, opartej na wierzeniach warstwy rządzącej oraz dominującego elementu etnicznego. Brak natomiast informacji na temat wierzeń lokalnych lub innych grup etnicznych. Religia hetycka należy do religii martwych, naturalnych, narodowych i politeistycznych.

DOKTRYNA

Teologia

Proces tworzenia się panteonu hetyckiego można podzielić na trzy etapy: okres protohetycki (do połowy XVII w. p.n.e., kiedy powstało państwo hetyckie), okres starohetycki (połowa XVII-XV w. p.n.e.) i okres imperium (XIV-XIII w. p.n.e.). Niestety, najstarsze źródła pisane są szczupłe i często niekompletne. Dlatego odtworzenie

panteonu z tamtych okresów napotyka na spore trudności. Bywa tak, iż z jakiegoś tekstu asyryjskiego lub starohetyckiego poznajemy jedynie imię bóstwa, a o jego cechach i funkcjach nie wiemy nic.

Z asyryjskich tekstów z Kanesz udało się odtworzyć (głównie z imion teoforycz-nych) imiona kilku bóstw należących do warstwy protohetyckiej. Są to: Taru (bóg_ burzy z Hattusa) oraz boginie Inąrj Mamuta. Małżonką Taru była Tahattanuiti (Matka Źródeł), jego córkami - Inar (bogini wojny) i Mezzulla (opiekunka owiec), a nałożnicą Tasimmeti (bogini podziemi). Małżonką Taru miała być też Wuruszemu, która w okresie Starego Państwa weszła do panteonu hetyckiego jako bogini-Słońce z Arin-ny. Ważną rolę odgrywała bogini Słońca Estan, mająca siedzibę w mitycznym mieście Kaksat. Być może miasto to umieszczano w krainie podziemnej i należy je powiązać ze starymi hetyckimi wyobrażeniami o „Słońcu niebiańskim” (widocznym w dzień) oraz o „Słońcu podziemnym” (przebywającym nocą w krainie podziemnej).

W tekstach asyryjskich spotykamy też bóstwa należące już do warstwy starohe-tyckiej: Tarhu(na), Hannahanna, Santa (popularny później bóg w pd.- zach. Anatolii), Kubabat, Halki, Hali, Assijat, Hasamili, Pirwa, Parka i Ijaja. Tarhu(na) to Zwycięzca (od tarh - zwyciężać), bóg burzy i główna postać w panteonie Hetytów (u Luwitów występuje jako Tarhunt). Jego matką mogła być Hannahanna (Prababka). Halki to bogini-Jęczmień (jej protohetyckie imię brzmiało Kait). Ilali i Hasamili występują w panteonie palajskim (Hasamili także w luwijskim). Kubabat jest utożsamiana z Ku-babą, czczoną pierwotnie (w II tys. p.n.e.) w Karkemisz jako bóstwo lokalne, a później przez Luwitów, Hurytów i Hetytów jako bogini-matka. Po upadku państwa he- ) tyckiego stała się ona głównym bóstwem we Frygii (Pessinus) jako Kvbele/Kvbebe. , W ikonografii przedstawiano ją (podobnie jak później Kybele) jako boginię siedzącą na tronie między dwoma lwami/*

Na czele panteonu Kanesz (Nesa) stała Pirwa, bóstwo prawdopodobnie o podwójnej płci, którego świętym zwierzęciem był koń. Z istnienia imion tych bóstw wnioskuje się, że proces personifikacji różnych aspektów przyrody był już wówczas w Anatolii mocno zaawansowany. Szczególnie ważną rolę odgrywały lokalne bogi-nie-matki, bogowie burzy (ich świętym zwierzęciem był byk), boginie rzek i źródeł oraz bóstwa gór. Dominująca pozycja boga burzy jest na starożytnym Bliskim Wschodzie, zwłaszcza w rejonach górzystych (Anatolia, Liban), zjawiskiem typowym. Podobnie było z boginią-matką, czczoną zwłaszcza na terenach rolniczych.

W tekście Anitty wymienione są trzy bóstwa: bóg burzy, Sjusummi i Halmąsuit. Anitta stwierdza, że zbudował w Nesie dla nich świątynie. Imię boga burzy zapisane jest jednym znakiem pisma klinowego, który po sumeryjsku czyta się IM. W tekstach starohetyckich bogiem burzy był Tarhuna, główna postać panteonu, pan nieba, krajów i ludzi. Zapis imienia boga burzy znakiem IM był rozpowszechniony w tych ośrodkach Bliskiego Wschodu, w których używano pisma klinowego. Być może chodziło tu o Adada. Znakiem tym zapewne utożsamiano ze sobą bogów burzy z różnych krajów. Bóstwo zapisane jako IM spotykamy też w staroasyryjskich tekstach w Kanesz³. Jest to więc zapis dotyczący lokalnego boga burzy, ale nie mamy pewności, czy chodzi tu o Tarhunę. Halmasuit to bóstwo pochodzenia protohetyckiego, deifikowany

Od miasta Ncsa, jednego z najstarszych ośrodków władzy i kultury hetyckiej.

O religii Hetytów piszą m.in.: H. Ottcn, The Religion of the Hiltiles, [w:] Historia Religionum, t. I, Leidcn 1969; M. Vicyra, Les religions l'Anatolie antique, [w:] Religions antiques, Paris 1970; M. Popko, Religie starożytnej Anatolii, Warszawa 1980; M. Popko, Wierzenia ludów starożytnej Azji Mniejszej, Warszawa 1989; V. Haas, Geschichte der hethitischen Religion, Leidcn-New York-Koln 1994

^!7 M. Popko, Religie starożytnej Anatolii, dz. cyt., s. 63.