ScannedImage 9

66 Religie Bliskiego Wschodu

drugie trwały kilka-kilkanaście dni, a poświęcone były głównym bóstwom. Stosowano też obrzędy oczyszczenia, np. z okazji osadzenia boga w nowej świątyni oraz w stosunku do sprzętu świątynnego i posągów bogów (obmywano je w rzece).

Wieszczkowie i wróżbici huryccy interpretowali znaki zesłane przez bogów głównie na podstawie badania wnętrzności zwierząt ofiarnych oraz obserwacji ciał niebieskich. Wiedzę tę przejęli z Mezopotamii, choć stosowali też własne metody wróżenia, np. z zachowania się ptaków (być może stąd wzięła się - stosowana w Anatolii -wróżba na podstawie obserwacji dwóch ptaków hurri).

ORGANIZACJA

Głównym miejscem kultu była świątynia. Hetyci i Huryci traktowali ją jako mieszkanie boga, a stojący w niej posąg - jako żywą istotę. Z okresu starohetyckiego znamy niewiele świątyń. Z tekstów staroasyryjskich wynika, że w Anatolii znajdowały się świątynie kilku bóstw asyryjskich. Natomiast Anitta stwierdza, że wzniósł w Kanesz trzy świątynie (bogu burzy, Sjusummi i Halmasuit). Z innych zaś tekstów wiemy, że w Hattusa były dwie świątynie (boga burzy i Inar). W trakcie wykopalisk na miejscu dawnego Kanesz odnaleziono pozostałości dwóch świątyń ze stelami jako głównymi przedmiotami kultu, lecz nie wiadomo, jakim bóstwom były poświęcone, ani też czy mają jakiś związek z budowlami Anitty. Wykopaliska na wzgórzu Biiyiikka-le (akropol Hattusa) odsłoniły resztki jednej świątyni, a w samym mieście - pięć. Zapewne najważniejszą rolę pełniła tam Wielka Świątynia (tak ją określano w tekstach obrzędowych), zbudowana w XIII w. p.n.e., a poświęcona głównej parze, bogu burzy (lub Teszubowi) i bogini-Słońce z Arinny (lub Hebat). Była to rozległa budowla z dziedzińcem oraz licznymi pomieszczeniami wokół. W dwóch niewielkich salkach znajdowały się posągi pary bóstw oraz ołtarze, trony kultowe i święte ogniska. W przyległej celi (sypialni) stało łóżko i tam też codziennie rano obmywano i ubierano posąg.

Bardzo znane jest sanktuarium skalne Yazilikaya (tureckie - Zapisana Skała), położone koło Hattusa, stolicy państwa. Usytuowane było w zwężającym się wąwozie, a zaczęło funkcjonować ok. 1500 r. p.n.e. Z czasem rozbudowywano go i upiększano, zwłaszcza w pierwszej połowie XIII w. p.n.e. za panowania Hattusili III, a następnie Tuthalijasa IV. W wąwozie znaleziono płaskorzeźby przedstawiające procesję 63 bóstw: na jednej ścianie mamy bogów, na drugiej - boginie. Bogów prowadzi Teszub, a boginie jego żona Hebat. Ponieważ wąwóz zwęża się (od 20 do 5 m), obie procesje spotykają się w jego głębi. Z podpisów w języku huryckim dowiadujemy się, że są tam m.in. Szarruma, „brat Teszuba” (Taszmiszu), Kuszuh, Szimegi, Asztabi, Kumarbi i Ea oraz Allanzu, „córka Teszuba”, Szauszka i Allatum. Jest to panteon hurycki, przejęty przez Hetytów z Kummanni i włączony do ich panteonu. Inicjatywę wykonania tych płaskorzeźb przypisuje się Puduhepie, żonie Hattusili III, która pochodziła z hu-ryckiej Kizzuwatny, była kapłanką i córką tamtejszego arcykapłana.

Niezwykle ważną rolę sakralną odegrało Kummanni (dziś Tokat w pd.-wsch. Turcji), święte miasto Hurytów, stolica Kizzuwatny. Stanowiło ono hurycki, a potem he-tycki ośrodek kultu boga burzy Teszuba i jego żony Hebat. W czasach późniejszych zwano je Komana lub Hierapolis (Święte miasto), i był to ośrodek kultu bogini Ma,

Wielkiej Matki, utożsamianej z Kybele/Kubabą¹⁰⁸. Być może także w Inandik (na południe od ęankiri) znajdowała się stara świątynia, ponieważ znaleziono tam gliniany model świątyni i przedmioty kultowe. Ważnym centrum religijnym, jednak do dziś niezlokalizowanym, było miasto Nerik, leżące na północ od Hattusa, zagarnięte przez lud Kaśka i odzyskane na początku XIII w. p.n.e. przez Hattusili III. Był to stary ośrodek kultu boga burzy. Istniała tam świątynia dahanga, w której czczono „wielkie drzewo” i jakiś „kamień”. Z pewnych tekstów wiemy też o huryckich świątyniach Teszuba: kurinni w Kahat i gamari w Irrite¹⁰⁹. Jednak terminy te nic nam na razie nie mówią. Obok świątyń istniały też sanktuaria „pod gołym niebem”, np. w świętych gajach lub skalnych uroczyskach (np. Yazilikaya).

Im sławniejsza była świątynia, tym więcej darów jej składano i tym bardziej była oria bogata. Duże świątynie posiadały liczne przywileje, majątki ziemskie i niewolników. Bywało, że ludność całego miasta była z nimi powiązana (np. Arinna, Kumman-ni). Małe świątynie wiejskie były znacznie uboższe.

Teksty hetyckie wspominają o uroczystościach kultowych, mających miejsce w pomieszczeniu zwanym halentiu. Być może chodzi o pałac królewski, ponieważ był on, jako mieszkanie namiestnika bóstwa, miejscem świętym i szczególnie chronionym. Dlatego przy jego budowie stosowano zabiegi magiczne. Miejscem kultu był także hekur, czyli skała, szczyt góry. Nie wiadomo jednak, czy w miejscach tych wznoszono jakieś budowle, czy też były to sanktuaria pod gołym niebem¹¹⁰.

Konstrukcja sanktuariów była podobna. Do najświętszego miejsca, gdzie ustawiony był posąg kultowy, wchodziło się przez przedsionek zwany hilammar. Posąg sytuowany był zazwyczaj przy wąskiej ścianie, pomiędzy dwoma oknami. W pomieszczeniu tym znajdowało się także ognisko, tron obrzędowy oraz ołtarz^{1 2 3}. Bóstwom świata podziemnego oddawano cześć w świątyni nazywanej his ta. Dokumenty starohetyckie wspominają też „dom runa” - prawdopodobnie sanktuarium, związane z kultem świętego rupa, w którym było ono przechowywane. Niektóre przedmioty należące do sprzętu świątynnego i naczynia kultowe wykonane była ze złota i srebra. Podobnie jak w innych państwach starożytnych, część łupów wojennych (m.in. niewolnicy) władcy przekazywali świątyniom, powiększając w ten sposób ich bogactwa. Świątynie posiadały liczne majątki ziemskie, a chłopi byli zobowiązani do odpracowania w nich kilku dni w tygodniu.

Teksty staroasyryjskie wspominające o świątyniach bóstw asyryjskich w Anatolii informują też o kapłanach, kapłankach, śpiewakach i niewolnikach świątynnych. Być może, podobnie było w ówczesnych świątyniach hetyckich. Z reguły liczebność personelu świątynnego zależała od rangi danej świątyni. W tekstach wspomina się o kapłanach SANGA i GUDU, o „podczaszym boga” i kucharzu świątynnym oraz o kapłankach zwanych „matka boga” i „pani boga”. Wynika stąd, iż istniał zawodowy personel świątynny, któremu pomagali urzędnicy dworscy (dowódca gwardii pałacowej, paziowie, stolnicy itp.).

A przez Rzymian z Belloną (jako Ma-Bellona).

¹⁰⁹ M. Popko, Huryci, dz. cyt., s. 141.

¹¹⁰ Np. w stylu greckiego temenosu.

E. i H. Klcngel, Hetyci i ich sąsiedzi, Warszawa 1974, s. 101.