SDC10226

oraz / —> 7 j r ~| T> tzn* że przegłos polegał na depalatalizacji fonemów miękkich, przy czym poza jego zasięgiem znalazły się fonemy wysokie (i, y, u, b, b).

W prasłowiańskim systemie wokalicznym była bardzo silna opozycja miękkość: twardość¹; palatalnym fonemom i, e. ę, e, b. f; / odpowiadały niepalatalne y, o, ę, a, b, r, /. Przegłos wiąże się z neutralizacją tej opozycji.

2.1.2. ZJAWISKA ANOMALII I WYRÓWNAŃ ANALOGICZNYCH

Odstępstw od przedstawionego schematu procesu przegłosu lechickie-go jest wiele: są one różnej natury i różne czynniki je wywołały.

2.1.2.1. Brak przegłosu

Przegłos nie dokonał się mimo sprzyjających warunków fonetycznych, np.:

cesaf (nie: casaf) <— *cesań>, kobeta (nie: kabata) «— *kobeta.

2.122. Pozorny brak przegłosu

Pozornym odstępstwem od przegłosu lechickiego są współczesne formy typu: berny, kvetny, vemy lub stpol. śmerny. Pierwotnie bowiem — w okresie dokonywania się przegłosu — w formach tych po spółgłosce przed-niojęzykowo-zębowej występował s, który ją częściowo palatalizował i tym samym samogłoski przednie e. e nic znajdowały się przed spółgłoską przed-niojęzykową twardą, por.:

berny <— *ben>nbjb, kvetny *kvetbnbjb, verny <— *\erbnbjb, śmerny<— *sbmłrbnbjb.

2.I.2.3. Zanik form z przegłosem

Przegłos został przeprowadzony konsekwentnie w staropolszczyźnie, lecz nie rachował się do dziś, np.:

cena (stpol. cana)    <— *cina, por. ceńe, cenić,

kresło (stpol. krasło i stpol. dial. krosło) <— *ikreślą, por. na kresie, ćesać (stpol. iosać)    *cesati, por. ćeię, ćeiei,

kresać (stpol. krosać)    <- *kresati, por. kfeśę, kreśeś.

Przedstawione tu przykłady mają charakter zmian analogicznych, polegających na tym, że regularna forma bezokolicznika iosać, krosać pod wpływem (również regularnych) form bez przegłosu ćeię, ćeiei, kresę, kfeśeś uległa wyrówaniu do ćesać, kresać. Umotywowana historycznie postać M. lp. cana, krasło upodobniła się do formy Msc. lp. ceńe², kresie.

2.1.2.4.    Formy oboczne

Zjawiskiem wyjątkowym jest współwystępowanie we współczesnej polszczyżnie form z przegłosem i bez przegłosu typu beda - bada. Zróżnicowaniu fonetycznemu towarzyszy w tym wypadku repartycja znaczeń, por.: bieda ‘ubóstwo’ - biada (wykrzyknik), dzieło (wytwór działalności człowieka) - działo ‘armata’, na czele ‘na przodzie’ - na czole (na części twarzy).

2.1.2.5.    Wyrównania do form z przegłosem w odmianie rzeczowników

W wyniku wyrównań analogicznych powstały współczesne formy z przegłosem przed spółgłoskami palatalnymi, np.:

o żońe *— stpol. zeńe    «— *zeńe (bo: tona, tony),

na śańe<— stpol. śeńe    <— *sińi (bo: śano, sana),

v vadre <— stpol. vedre <— *vedre (bo: vadro, vadra).

Tego typu analogia doprowadziła do wyrównania tematów w obrębie całego paradygmatu³.

2.1.2.6.    Wyrównania do form bez przegłosu w odmianie czasowników Odrębną grupę wyrównań analogicznych, ale o charakterze morfologicznym, stanowią formy czasowników, np.:

kryćał: kfyćeli: kfyćeć, leżał : leżeli : leżeć, milćał: milće/i: milćeć.

87

1

'* Por L. Moszyński, Wstęp do filologii słowiańskiej. Warszawa 1984, zwłaszcza rozdział: Zwycięstwo opozycji przednia - tylna, podstawowa zmiana epoki bałto-slowiań-skuy, s. 184-185.

2

* Nie można leż wykluczyć wpływu form czasownika cenić, cenę, w których oczywiście przegłos nie powinien zajść.

3

Nie jest to proces zakończony, por. vara - o were (nie; vafe\ mara - mere (nie: marę), las - leśe (nie: iaśe), Hat - Hece (nie: Haće).