SDC11036

98 Marta Łuczyńska

i aksjologicznym. Praktyka profesjonalna pracownika socjalnego i decyzje, jakie podejmuje, są decyzjami o charakterze etycznym, ponieważ dotyczą wartości związanych zarówno z celami instytucji pomocy społecznej, jak i celami pracy socjalnej. Tym samym odpowiedzialność jest immanentną cechą zawodu pracownika socjalnego — profesjonalisty od pomagania. Pomaganie odpowiedzialne to pomaganie etyczne, a pomaganie etyczne to pomaganie odpowiedzialne.

Wprawdzie w tradycyjnym ujęciu filozoficznym etyka normatywna zajmuje się tym, co jest moralnie dobre, a co złe, co powinniśmy czynić, a czego nie. Etyka, w ujęciu takich filozofów, jak Emmanuel Leyinas, Georg Picht, Roman Ingarden, jest nauką o odpowiedzialności, gdzie odpowiedzialność jest traktowana jako centralne doświadczenie człowieka¹. Pojęcie odpowiedzialności (w odniesieniu do zawodów zajmujących się profesjonalnie pomaganiem), jej rodzaje i zakresy stanowią, między innymi, punkt wyjścia do budowania kodeksów etycznych i zawartych w nich zasad postępowania.

1. Co to jest odpowiedzialność?

Odpowiedzialność to tyle co możność, a zarazem pewna szczególna gotowość świadomego i rozumnego kierowania swoim postępowaniem ze względu na określone reguły². W naukach filozoficznych odpowiedzialność jest rozumiana jako „wzięcie na siebie skutków własnego działania, do czego człowiek, jako osoba moralna czuje się wewnętrznie przymuszony, bowiem musi je on przypisać samemu sobie, własnej decyzji, swojej własnej woli”; albo też „ Odpowiedzialność jest nieuniknioną konsekwencją wolności woli ludzkiej i ugruntowanej na niej zdolności poczytalności”³. Odpowiedzialność jest więc swoistym fenomenem, który może być porównywany z fenomenem absolutnej wolności. Tylko człowiek niezależny, autonomiczny może być człowiekiem odpowiedzialnym. Trudności w określeniu, czym jest odpowiedzialność, wynikają z szerokiego kontekstu, w jakim termin ten występuje. Można mówić o odpowiedzialnym działaniu, o ponoszeniu i braniu odpowiedzialności czy w końcu byciu pociąganym do odpowiedzialności*. Miarą odpowiedzialności jest stosunek człowieka do właściwych mu obowiązków i reguł postępowania. Odpowiedzialność możemy zatem przypisać tylko tym jednostkom, które mają świadomość motywów własnego postępowania, potrafią je kiaryfiko-wać oraz posiadają własny system wartości, którym kierują się w życiu Istota odpowiedzialności jest bezpośrednio związana z sytuacją spotkania się dwojga ludzi. Takie bezpośrednie spotkania, relacje i zależności, jakie powstają w ich efekcie, są uwikłane w różne odmiany i zakresy wzajemnej odpowiedzialności. W rzeczywistości zawodowej pracownika socjalnego, którego istotą pracy jest bezpośredni kontakt z drugim człowiekiem, odnaleźć można wszystkie jej typy. Powinno cechować go odpowiedzialne działanie, branie na siebie i ponoszenie odpowiedzialności zarówno za podejmowane decyzje, jak i za klienta, z którym wiąże go zawarty kontrakt Czasami może być pociągnięty do odpowiedzialności za efekty swojej działalności profesjonalnej. Fenomen odpowiedzialności nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji, kiedy jedna z osób uczestniczących w interakcji jest słabsza, bezradna, zagubiona i szuka u drugiej osoby wsparcia i pomocy. Dlatego też pomaganie profesjonalne nakłada na osobę udzielająca pomocy spore brzemię odpowiedzialności. Warto zaznaczyć, że im wyższy poziom bezradności klienta, tym wyższy poziom odpowiedzialności pracownika socjalnego. Zwiększanie obszarów wolności klienta, możliwości decydowania o sobie, uczenie go samodzielności życiowej to tylko niektóre cele pracy socjalnej, które mogą zwiększyć u klienta poczucie odpowiedzialności za samego siebie i w rezultacie zmniejszyć zakres odpowiedzialności pracownika socjalnego.

Czy każdy człowiek może zajmować się pomaganiem innym? Może, ale pomaganiem profesjonalnym może zajmować się jedynie profesjonalista. Ażeby móc udzielać wsparcia innym, należy być odpowiedzialnym człowiekiem.

2. Kogo możemy nazwać odpowiedzialnym człowiekiem?

Czy każdy człowiek jest istotą odpowiedzialną? Na pewno każdy ma predyspozycje, aby nią być. Ale gdy czasami rezygnujemy z własnej wolności, jednocześnie rezygnujemy wtedy z fragmentu własnej ⁴

1

   J. Galarowicz, Powołani do odpowiedzialności. Elementarz etyczny. Oficyna Naukowa i Literacka, Kraków 1993.

2

   Z. Szawarski, Rozmowy o etyce, WSiP, Warszawa 1987.

3

   J. Schwartlander, Odpowiedzialność jako podstawowe pojęcie filozoficzne, [w:] „Znak”, 1995, nr 10, a. 8.

4

J. Oalarowicz, ibidem.