SDC11722

Narodziny i upadek gospodarki rynkowej

przed niszczycielską siłą postępu. Na kontynencie to głównie prawo pisane i działania administracyjne uratowały* najemców, chłopów i robotników rolnych przed najbardziej brutalnymi skutkami urbanizacji. Pruscy konserwatyści, tacy jak Rodbertus, którego junkierski socjalizm miał istotny wpływ na Marksa, związani byli braterstwem krwi z konserwatywnymi demokratami z Anglii.

Wkrótce problem ochrony zaczął dotyczyć ludności rolniczej wszystkich krajów i kontynentów: Wolny handel w skali międzynarodowej - jeżeli nie jest kontrolowany - musi w końcu prowadzić do eliminowania coraz większej liczby producentów rolnych¹. Nieuchronny proces niszczenia ulegał jeszcze dodatkowej eskalacji z powodu nieuchronnego braku ciągłości w rozwoju nowoczesnych środków transportu, które okazywały się zbyt drogie, żeby można je było wprowadzić w coraz to nowych regionach globu. Kiedy zaczęto realizować wielkie inwestycje związane z budową parowców i linii kolejowych, otworzył się dostęp do całych kontynentów i lawina zboża zasypała Europę. Taki rozwój wypadków był zaprzeczeniem prognoz klasyków. Ricardo podniósł do rangi aksjomatu to, że najbardziej żyzna ziemia jest zasiedlana w pierwszej kolejności. Pogląd ten został w spektakularny sposób wyszydzony, kiedy koleje odnalazły bardziej żyzną ziemię na antypodach. Europa Środkowa, stojąca przed niebezpieczeństwem całkowitego zniszczenia społeczności wiejskiej, musiała chronić swoje chłopstwo poprzez wprowadzenie praw zbożowych.

Państwa europejskie mogły się bronić przed następstwami międzynarodowego wolnego handlu, natomiast politycznie niezorgani-zowane ludy kolonialne nie miały takiej możliwości. Bunt przeciw imperializmowi był przede wszystkim podjętą przez egzotyczne ludy próbą uzyskania statusu politycznego koniecznego do uniknięcia społecznej destabilizacji powodowanej przez europejską politykę handlową. Ochrona, którą biały człowiek mógł sobie z łatwością zapewnić dzięki suwerennemu statusowi swoich społeczności, znajdowała się poza zasięgiem innych ras - dopóki nie dysponowały one niezbędnym elementem: władzą polityczną.

Klasy kupieckie popierały żądanie utowarowienia ziemi. Cobden zadziwił angielskich właścicieli ziemskich, ogłaszając, że rolnictwo lo „działalność handlowa”, i orzekając, że ci, którzy są bez grosza, muszą

opuścić zajmowane przez siebie tereny. Klasa pracująca przekonała się do wolnego handlu, gdy tylko okazało się, ze dzięki niemu spadły ceny żywności. Związki zawodowe stały się bastionem antyagrarv-zmu, a rewolucyjny socjalizm uczynił chłopstwo na całymi święcie bezkrytyczną masą reakcjonistów. Międzynarodowy podział pracy był bez wątpienia postępową wiarą. Jego przeciwnicy wywodzili się często z grup, których osąd wypaczały osobiste interesy albo brak wrodzonej inteligencji. Kilka niezależnych i bezstronnych umysłów, które były w stanie dostrzec wady nieograniczonego w żaden sposób wolnego handlu, nie miało wystarczającej siły. aby w jakikolwiek sposób wpłynąć na rzeczywistość.

A jednak konsekwencje istniejącego porządku nic stawały się mniej realne przez to, że funkcjonowały poza świadomością większości.

W istocie olbrzymie znaczenie związanych z ziemią interesów w Ku ropie Zachodnie} oraz przetrwanie feudalnych form życia w Europie Środkowej i Wschodniej w XIX wieku łatwo było wytłumaczyć podstawową rolą tych sil w opóźnianiu przechodzenia ziemi z rąk do rąk. Często stawiano następujące pytanie: co pozwoliło feudalnej arystokracji na kontynencie utrzymać władzę w państwie już po tym. jak straciła militarne, sądowe i administracyjne funkcje, które nadały jc| znaczenie? Próbując znaleźć odpowiedź na to pytanie, powoływano się niekiedy na teorię „przeżytków”, /.godnie z którą pozbawione funkcji instytucje czy elementy mogą dalej funkcjonować dzięki inercji. Należałoby jednak powiedzieć, że żadna instytucja nic jest w stanie trwać dłużej niż. jej funkcje - jeżeli powstaje takie wrażenie, to wynika ono z faktu, że instytucja zaczyna spełniać nowe funkcje, w których nie muszą się zawierać te pierwotne. W ten sposób feudalizm i związany z ziemią konserwatyzm zachowywały swoją pozycję tak długo, jak długo służyły określonemu celowi - ograniczaniu szkodliwych skutków ,,mobilności” ziemi. Zwolennicy wolnego handlu zdawali się zapominać, że ziemia stanowi część terytorium państwa i że terytorialny charakter suwerenności nie jest jedynie wynikiem sentymentalnych rojeń, ale raczej faktów, między innymi natury ekonomicznej. „W przeciwieństwie do ludów koczowniczych, rolnik poświęca się ulepszeniom ogra n i cza jąrym się do określonego miejsca. Be/, takich działań ludzkie życic musi siłą rzeczy pozostać na poziomie podstawowym, niewiele różniącym się od egzystencji zwierząt. Jakże istotną rolę owa przynależność do określonego miejsca odegrała w historii ludzkości! To właśnie one - uprawiane ziemie, domy i inne

219

Por. F. Borkmau. Tawards Collectwism, w: The Totalitarian Enemy, 1939.