skanowanie0077 (10)

Niewspółmierność

jednak nie do końca do nich podobne, literaturoznawstwo porównawcze musiało sobie znaleźć własny odpowiednik „pnia”.

Czym jest ten pień - co takiego odkrywa komparatystyka literacka? Najbardziej oczywistą i najczęściej niepoddaną refleksji teoretycznej odpowiedzią jest po prostu wspólnota ludzkiego doświadczenia¹. Zdarzenia, uczucia, idee, osobowości zdają się powtarzać w każdym zbiorze literatury światowej, choćby był najbardziej różnorodny. Wystarczy, że przyjmiemy założenie, iż określone toposy odsyłają do tych samych zjawisk, a ich porównywanie stanie się możliwe - wręcz nazbyt łatwe, stąd potrzeba podawania w wątpliwość ekwiwalencji faktów podobnych. Mimo że tematyka czy też materia dzieła jest punktem wyjścia wielu postępowań badawczych, w żadnym razie nie można poprzestać na odkryciu tych samych tematów w dzidach z różnych zakątków świata. Jedynie analiza sposobu, w jaki dzieła ujmują swój temat, może ocalić przed powierzchownością porównanie poezji pejzażowej Wordswortha i, na przykład, Xie Lingyuna. Nawet najlepsza, otwierająca szerokie perspektywy hipoteza o uniwersalizmie wybranych motywów nie może być punktem dojścia. Wyliczenie to poślednia forma interpretacji, kiedy zaś horyzontem jest uniwersalizm, wyliczaniu może nie być końca.

Jednakże w przypadku literatury w przekładzie, z której w procesie translacji mogło nie ocaleć nic poza tematem, trudno znaleźć lepszy od tematu punkt zaczepienia. Lektura tematyczna literatury światowej jest ciągle silną pokusą metodologiczną². Lecz to, co się sprawdza przy badaniu literatury światowej, wcale nie musi się sprawdzić w szczegółowej analizie komparatystycznej - i vice versa. David Damrosch przytacza optymistyczny przykład: „Charakterystyczna dla Kafki ironia przejawia się na poziomie zdania, co jednak nie zawsze daje się dobrze odwzorować w tłumaczeniu, mimo to Kafkowska ironia także w przekładzie jest wyraźnie widoczna na poziomie akapitu i sceny”³⁶. Jeśli tak, to się dobrze składa - dla Kafki, Czechowa i wielu innych autorów, ale przecież nie każdy pisarz pozwala się tak przekonująco przeskalować z poziomu zdania na akapit czy scenę. Zauważać wyłącznie elementy fabuły czy obrazowania u Dantego, Baudelaire’a czy Sei Shónagon to krzywdząco ich pomniejszać. Wskutek takiego traktowania z oczywistych względów cierpią poeci. Co więcej, kiedy proces interpretacji oddala się od tekstu, może się zdarzyć, że motyw, który rozpoznajemy, jest naszym własnym dziełem³⁷. Wnioski wyprowadzone z lektury tematycznej (strategii opracowanej po to, by uwzględnić warunki naszego obcowania z literaturą tłumaczoną) niekoniecznie są najbardziej wartościowymi informacjami o danym dziele. Metoda analizy, która zakłada, że trzeba przyswoić sobie treść, z dużym trudem zdobędzie się na pytanie, czy w ogóle wiemy, jak czytać.

Literatura światowa i przekład to pewne sposoby rozumienia, które są zarazem technikami filtrowania: i pierwsza, i drugi nieuchronnie rzutują swoje inklinacje i uprzedzenia na przedstawiane dzieło literackie. Nie znaczy to wcale, że przedstawianie literatur z różnych stron świata to już wszystko, co potrafi dziedzina nazywana „literaturą światową”. Poprzez zestawianie ze sobą różnych tradycji i poddawanie języka ojczystego „testowi obcości”³⁸ literatura światowa może pełnić praktyczną i poetyczną funkcję. Funkcja ta wymaga jednak, aby język zarówno oryginału, jak i przekładu był uznawany za coś więcej niż pojemnik do przenoszenia treści - aby rozumiano, że język posiada określone znaczenie i stawia swój własny opór. Niektórzy komparatyści wyzbyli się już poczucia winy, że uczą o dziełach, których nie przeczytali w oryginale, a nawet przedstawiają to jako cnotę, dowód swej gotowości do zmierzenia się z odległymi tradycjami literackimi i podjęcia ryzyka kolabora-

³⁶    D. Damrosch, Comparatwe Literaturę?, „PMLA” 2002/118, s. 329.

³⁷    Zob. P. Goldin, Those Who Don’t Know Speak: Translations ofthe „Daode jing" by People Who Do Not Know Chinese, „Asian Philosophy” 2002/12, s. 183--195.

³¹¹ A. Barman, L'6preuve de Uśtrangor, Parła: Gallimard, 1984.

20S

1

   „Zasadniczo nie poddaną refleksji teoretycznej” - ujęcie literatuiy jako domeny „człowieka uniwersalnego” posłużyło R. Wellekowi w jego argumentacji odrzucającej wąsko zakrojone badania wpływu i recepcji, jakie prowadziła „francuska” szkoła komparatystyłd literackiej. Zob. R. Wellek, Kryzys literatury porównawczej. Woodberry postulował zaś: Jeśli literaturę uznać za wyraz ludzkiego ducha, adept literaturoznawstwa porównawczego [...] nie może się zadowolić wiedzą nie-usystematyzowaną wskutek międzynarodowego rozproszenia literatury [...] Niezrealizowane zadanie [...] polega na opanowaniu psychologii ras, które daną literaturę wydały, a w sensie ścisłym - ich metafizyki” (idem, Editorial, 6-7).

2

   Analizę krytyczną i historyczną zjawiska można znaleźć w pracy S. Lawall, Shifting Paradigms in World Literaturę.